Ο τρομοκράτης με το καμαμπέρ

Διακόσια πενήντα γραμμάρια βιολογικό Βeatschwiller 24% λιπαρά, 140 γρ. Τaupinette fermiere 22% λιπαρά, 250 γρ. Rouelle cendree 21% λιπαρά, 250 γρ. Cabourg au calvados 20% λιπαρά, 355 γρ. Μunster 26% λιπαρά: ένας γαστρονομικός θησαυρός στα σκουπίδια του αεροδρομίου Σαρλ ντε Γκωλ.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα περιοδικά που κυκλοφορούν αυτόν τον καιρό, το Μonocle, διατυπώνει στο τελευταίο του τεύχος μια ευχή: να αλλάξει το καθεστώς στην αμερικανική Υπηρεσία Εσωτερικής Ασφαλείας (US Ηomeland Security). Η μεταχείριση των επισκεπτών στα αμερικανικά αεροδρόμια- σημειώνεταιαποτελεί εθνικό όνειδος και έχει οδηγήσει στη μείωση του τουρισμού κατά 17%. Τα μέτρα ασφαλείας που επιβλήθηκαν μετά την 11η Σεπτεμβρίου θα γίνουν το 2008 ακόμη πιο αυστηρά, οι ουρές ακόμα μεγαλύτερες. Εδώ και λίγες εβδομάδες, μάλιστα, οι τουρίστες σε αναμονή είναι αναγκασμένοι να υφίστανται μια ακόμη δοκιμασία, την παρακολούθηση μιας ταινίας της Ντίσνεϋ με τίτλο «Καλώς ήλθατε: Πορτρέτα της Αμερικής». Ηow typically american!

Αλλά οι Αμερικανοί έχουν πλέον βρει άξιους μιμητές και στην Ευρώπη. Ο υπογράφων βρέθηκε αυτές τις ημέρες στην Πόλη του Φωτός. Και κατά την επιστροφή του ήταν έτοιμος για όλα, να τον ψάξουν, να του βγάλουν τα παπούτσια, να τον γδύσουν, να τον γυρίσουν ανάποδα- εκτός από αυτό που συνέβη. Το σακίδιο έδειξε κάτι ύποπτο καθώς περνούσε από το μηχάνημα. Και ο υπάλληλος έβγαλε θριαμβευτικά πέντε κομμάτια γαλλικού τυριού, ειδικά συσκευασμένα σε κενό αέρα για να μη μυρίζουν. «Τα τυριά απαγορεύονται στην καμπίνα», δήλωσε. «Δεν το γράφει πουθενά», ήταν η αντίδραση του αφελούς Έλληνα δημοσιογράφου. «Δεν έχει σημασία, έπρεπε να σας έχει ενημερώσει η εταιρεία». Ύστερα από έντονους διαξιφισμούς, έφτασε η αστυνομία και ακολούθησε ένας σουρεαλιστικός διάλογος. «Μonsieur le policier, αυτά είναι υπέροχα γαλλικά τυριά, να και η απόδειξη του καταστήματος, δεν είμαι τρομοκράτης, σας ορκίζομαι». «Λυπάμαι, απαγορεύεται». «Μα δεν το γράφει πουθενά». «Για να πάρουμε ένα φυλλάδιο, μμμ, δεν το βλέπω, ναι, οπ, νάτο: pates, απαγορεύονται τα pates». «Τα τυριά είναι pates;». «Φυσικά, όλα αυτά τα καμαμπέρ είναι pates, δεν ξέρετε γαλλικά;». «Συγγνώμη. Και τώρα; Δεν υπάρχει λύση;». «Θα μπορούσατε να τα καταγράψετε στο αρμόδιο γραφείο, αλλά τώρα είναι αργά, το αεροπλάνο φεύγει». «Είστε χειρότεροι από τους Αμερικανούς». «Το ξέρω». «Κάντε μου τουλάχιστον μια χάρη, μην τα πετάξετε, δώστε τα σε έναν άστεγο, έχετε πολλούς». «Απαγορεύεται». «Πάρτε τα τότε στο σπίτι σας να τα φάτε στο πρωτοχρονιάτικο ρεβεγιόν, θεωρήστε τα ένα ταπεινό δώρο ενός αφελούς Ευρωπαίου πολίτη προς τη χώρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». «Λυπάμαι, δεν γίνεται. Θα πεταχτούν».

Και πετάχτηκαν, εκεί μπροστά μας, μαζί με το φουαγκρά ενός άλλου, εξίσου απελπισμένου επιβάτη. Χάρις στην επαγρύπνηση των γαλλικών αρχών, η πτήση ήταν επιτέλους ασφαλής. Κρίμα που δεν πρόλαβε να προσφύγει στις υπηρεσίες τους και η Μπεναζίρ Μπούτο.

Αυτά, σύντροφοι, και καλή χρονιά σε όλους!

Μέτρα μέχρι το τέσσερα

«Για πρώτη φορά στην πολιτική μας ιστορία, η έκφραση απολύτου μίσους για τον αντίπαλό μας αποτελεί ένδειξη όχι θλιβερής υπερβολής, αλλά καλού χαρακτήρα». Πήτερ Γουντ, από το βιβλίο του Μια Μέλισσα στο Στόμα (Εncounter, 2007)

O κόσμος είναι πολύ οργισμένος τελευταία. Για την ακρίβεια, η οργή γύρω μας όλο και μεγαλώνει. Οργισμένοι είναι οι πολιτικοί, όπως δείχνουν οι σκληροί χαρακτηρισμοί που ανταλλάσσουν ο Μπους και η Χίλαρυ, ο Μπράουν και ο Κάμερον, ο Καραμανλής και ο Παπανδρέου. Οργισμένοι είναι οι συνθέτες, όπως δείχνουν τα τραγούδια που κυκλοφορούν τελευταία με μισογυνικούς στίχους και παρανοϊκές φαντασιώσεις. Οργισμένοι είναι οι ποιητές: το τελευταίο ποίημα του Χάρολντ Πίντερ, με τίτλο «Γέλιο», απορρίφθηκε από τον διευθυντή του θεάτρου Crucible- που το είχε παραγγείλει- επειδή υπάρχουν φόβοι ότι οι αναφορές στον θάνατο και τα κομμένα κεφάλια θα ενοχλήσουν όσους παρίστανται στις κηδείες στις γειτονικές εκκλησίες. Οργισμένοι είναι ακόμη και οι αυτοκινητοβιομήχανοι. Όπως γράφει ο Γουντ, τα καινούργια αυτοκίνητα είναι όλο και πιο θυμωμένα, κάτι που ακούγεται λογικό, αφού τα οδηγούν όλο και πιο θυμωμένοι άνθρωποι.

Αν και η οργή αποτελεί ένα από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα, ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα επειδή σπανίως λύνει το πρόβλημα που την προκάλεσε και ακόμη σπανιότερα αποβαίνει προς όφελος αυτού που την εκφράζει. Τη λαγνεία μπορούμε να την κατανοήσουμε, τη ζήλεια επίσης. Η λαιμαργία μπορεί να είναι βλαβερή, αλλά πώς να αντισταθείς στην ηδονή που σου χαρίζει ένα έξτρα κομμάτι πίτσα; Η ανεξέλεγκτη οργή, αντίθετα, μόνο σε κανένα έμφραγμα μπορεί να οδηγήσει. «Τα ξεσπάσματα οργής έχουν ενοχλήσει περισσότερο αυτούς που αγαπώ και με αγαπούν, παρά εκείνους εναντίον των οποίων κατευθυνόταν η οργή μου», γράφει ο Γκάρετ Κάιζερ στο Αίνιγμα της Οργής (Jossey-Βass, 2002). Ευεργετική μπορεί να αποβεί η οργή μόνο όταν εκδηλώνεται με ελεγχόμενο τρόπο. Όπως έλεγε ο Μαρκ Τουαίν, «όταν είσαι θυμωμένος, μέτρα μέχρι το τέσσερα. Όταν είσαι πολύ θυμωμένος, βλαστήμα».

Μήπως πρέπει λοιπόν η οργή να χαρακτηριστεί πνευματική διαταραχή; Ο Τζέρυ Ντέφενμπαχερ, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο, υποστηρίζει μάλιστα ότι χρειαζόμαστε καμιά δεκαριά κατηγορίες «θυμικών διαταραχών», ώστε να καταστεί ευκολότερη η μελέτη τους και αποτελεσματικότερη η παρέμβαση των γιατρών. Άλλοι αντιτείνουν ότι κάτι τέτοιο θα διευκολύνει την αθώωση όσων κακοποιούν τη γυναίκα τους ή τα παιδιά τους, αφού θα μπορούν να υποστηρίξουν ότι τελούσαν υπό το κράτος μιας συγκεκριμένης «διαταραχής». Σε κάθε περίπτωση, φαίνεται ότι η οργή έχει πολύ βαθιά και πολύ προσωπικά αίτια. Ο Κάιζερ γράφει για έναν ερημίτη που ζούσε τον τέταρτο αιώνα σε μια απομακρυσμένη περιοχή της Αιγύπτου και, παράλληλα με τα πνευματικά του καθήκοντα, προσευχόταν συνεχώς να τον απαλλάξει ο Θεός από την οργή του. Αν όμως ένας ερημίτης δεν μπορεί να γλιτώσει από αυτό το αμάρτημα, τι να κάνουμε κι εμείς με τόσες πηγές έντασης γύρω μας;

Παρά ταύτα, με τρυφερότητα και χωρίς καθόλου οργή θα σας αφήσουμε για λίγες μέρες. Ραντεβού την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Καλά Χριστούγεννα σε όλους!

Μεγάλες φιλίες, μεγάλα πέη

Στο μυθιστόρημα του Νταβίντ Τρουέμπα «Τέσσερις φίλοι» (1999), ο πρωταγωνιστής λέει κάποια στιγμή ότι η φιλία είναι εξίσου υπερτιμημένη με το μεγάλο πέος. Ο Προυστ δεν το είπε ακριβώς έτσι, αλλά αυτό εννοούσε.

Η Βάιολετ και ο Σίντνεϋ Σιφ, ένα ζευγάρι Άγγλων που ζούσαν στη Γαλλία, οργάνωσαν στις 18 Μαΐου 1922 στο ξενοδοχείο Μajestic του Παρισιού ένα δείπνο. Ο σκοπός ήταν ιερός: να γνωριστούν ο Προυστ και ο Τζέημς Τζόυς. Οι δύο συγγραφείς, που ήταν τότε τα δύο μεγάλα αστέρια του ευρωπαϊκού λογοτεχνικού στερεώματος, δεν θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετικοί. Ο Προυστ ήταν ένας Παριζιάνος σνομπ που τον γοήτευε η αριστοκρατία, ένας ψυχολόγος. Ο Τζόυς ήταν ένας Ιρλανδός μελομανής, ένας φιλόλογος. Καθώς όμως τα ετερώνυμα έλκονται, η συνάντησή τους δεν ήταν καταδικασμένη να αποτύχει. Υπάρχουν πολλές εκδοχές για το τι συνέβη. Οι περισσότερες περιστρέφονται γύρω από το πόσες φορές ζήτησε ο Τζόυς από τον Προυστ την αλατιέρα και πόσες φορές έδωσε ο Προυστ στον Τζόυς το ξίδι. Η πιο αξιόπιστη περιγραφή είναι εκείνη που έκανε ο ίδιος ο Τζόυς. Σύμφωνα με αυτήν, τη συζήτηση ξεκίνησε ο Προυστ, ρωτώντας τον αν γνώριζε κάποια συγκεκριμένη δούκισσα. «Όχι», απάντησε ο Τζόυς. Στη συνέχεια, η Βάιολετ Σιφ ρώτησε τον Προυστ αν είχε διαβάσει το τελευταίο βιβλίο του Τζόυς. «Όχι», απάντησε εκείνος. «Η συζήτησή μας κινήθηκε αποκλειστικά γύρω από τη λέξη όχι », θα έλεγε αργότερα ο συγγραφέας του Οδυσσέα. Δεν ξαναείδε ο ένας τον άλλον ποτέ.

Ο Προυστ πίστευε πάντα ότι η φιλία δεν είναι τίποτα άλλο από μια κοινωνική σύμβαση, την οποία ο διανοούμενος πρέπει να απορρίψει για να μην τον αποπροσανατολίζει από τη βασική του αποστολή. Η διάνοια είναι ασυμβίβαστη με τη φιλία- και πολύ περισσότερο με τον έρωτα: αν ο Δάντης είχε συνάψει δεσμό με τη Βεατρίκη, πιθανότατα δεν θα έγραφε ποτέ τη Θεία Κωμωδία. Αυτό δεν αποδεικνύει όμως ότι η φιλία είναι υπερτιμημένη. Στην πραγματικότητα, γράφει ο Χαβιέρ Θέρκας στην Ελ Παΐς, υπερτιμημένοι ίσως να είναι οι συγγραφείς. Είναι γνωστό, για παράδειγμα, πως όσο πιο γοητευτικός είναι ένας συγγραφέας στη δημόσια ζωή του τόσο πιο άσχημα γράφει, αφού αποδεδειγμένα δεν έχει επενδύσει όλο του το ταλέντο στη γραφή. Αντιστοίχως, όσο πιο αχώνευτος είναι ένας συγγραφέας τόσο περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν να γράφει καλά βιβλία. Ο Τζων Μάξουελ Κούτσι ανοίγει πολύ δύσκολα το στόμα του, και όταν το ανοίγει είναι λακωνικός. Λογικά, λοιπόν, τα βιβλία του πρέπει να είναι καλύτερα από εκείνον. Σε τελική ανάλυση, βέβαια, όλα είναι θέμα γούστου. Κι όλα μπορεί να είναι υπερτιμημένα, οι συγγραφείς, η φιλία, τα μεγάλα πέη, ο έρωτας, εμείς οι ίδιοι που επιδιδόμαστε σε αμπελοφιλοσοφίες.

Η συνταγή του Φορντ

Κάθε τόσο κάποιος αναλυτής σε κάποιο μέρος του κόσμου βγαίνει και λέει ότι ο καπιταλισμός καταρρέει. Εντάξει, δεν το πολυπιστεύουμε, αλλά μας αρέσει να το ακούμε. Ιδιαίτερα όταν υπάρχουν σοβαρά επιχειρήματα.

Η πρώτη διαπίστωση είναι η έκταση της επισφαλούς εργασίας. Στην Ιαπωνία, το 32% των θέσεων εργασίας είναι επισφαλείς. Στη Γερμανία, 6,3 εκατομμύρια άνθρωποι εργάζονται 15 ώρες την εβδομάδα και αμείβονται με 400 ευρώ τον μήνα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η μέση διάρκεια εργασίας έχει μειωθεί από 38,6 ώρες το 1965 σε 33,7 ώρες. Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, που δεν είναι ακριβώς αριστερό ίδρυμα, το μέρος του πλούτου που πηγαίνει στους μισθούς έχει μειωθεί στην Ευρώπη και την Ιαπωνία κατά 10%. Αλλά και εκείνοι που έχουν σταθερή εργασία είναι αναγκασμένοι να περιορίζουν τα μισθολογικά τους αιτήματα, αφού τη θέση των διαπραγματεύσεων έχει πάρει μια απλή πρόταση: «Άμα δεν σ΄ αρέσει, ψάξε αλλού!».

Η δεύτερη διαπίστωση είναι το ύψος της χρέωσης των νοικοκυριών. Στην Ιαπωνία, τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ισπανία, την Αγγλία, τη Δανία, σε όλες τις χώρες που οι φιλελεύθεροι θεωρούν πρότυπα, η ανάπτυξη διατηρείται χάρις στην υπερχρέωση των ιδιωτών. Απόδειξη είναι η κρίση των δανείων υψηλού κινδύνου (subprimes). Το χρέος των Ηνωμένων Πολιτειών αυξήθηκε πέρυσι οκτώ φορές πιο γρήγορα από το ΑΕΠ. Αν η κρίση στα ακίνητα επεκταθεί και στην υπόλοιπη οικονομία, οι επιπτώσεις θα είναι άμεσες στην Κίνα, που οφείλει μεγάλο μέρος της ανάπτυξής της στις εξαγωγές προς τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη.

Ο υπερφιλελευθερισμός μπορεί να μας οδηγήσει στην καταστροφή, λέει στη Λιμπερασιόν ο Πιερ Λαρουτιρού, υπεύθυνος του γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος για την Ευρώπη και συγγραφέας της «Μαύρης Βίβλου του Φιλελευθερισμού» (Εκδ. Du Rocher). Για να αποτραπεί το κακό, πρέπει να αναπροσαρμοστούν οι κανόνες που διατύπωσαν στην εποχή τους ο Φορντ, ο Μπέβεριτζ και ο Κέινς. Το 1917, το αφεντικό της αμερικανικής αυτοκινητοβιομηχανίας εξηγούσε ότι μπορεί να είχε διπλασιάσει την παραγωγικότητα των εργοστασίων του, αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό: έπρεπε και να διοχετευθεί στην αγορά αυτή η παραγωγή, δηλαδή να υπάρχουν καταναλωτές με πραγματική αγοραστική δύναμη. Άρα, οι μισθοί να αυξάνονται ανάλογα με την παραγωγικότητα. Χρειάστηκε να περάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος για να υιοθετηθεί αυτή η πρόταση. Ακολούθησε η υιοθέτηση του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης που επεξεργάστηκε ο Μπέβεριτζ. Όσο για τον Κέινς, μας έμαθε πως όταν αυτοί οι δύο κανόνες δεν είναι αρκετοί, πρέπει να επεμβαίνει διορθωτικά το Κράτος.

Ποιος πρέπει να ασκεί πίεση για να γίνονται αυτές οι διορθώσεις; Η Αριστερά. Και πού βρίσκεται η Αριστερά; Ιδιωτεύει. Όπως λέει ο Λαρουτιρού, κάποιοι ηγέτες των σοσιαλιστικών κομμάτων θα πρέπει μια μέρα να δικαστούν με την κατηγορία ότι δεν βοήθησαν λαούς που κινδυνεύουν...

Εκατό ετών, όσο κι ο Βούδας

Λίγα χιλιόμετρα δυτικά της Σάντα Φε, ανάμεσα στα ιαματικά λουτρά και τα ινδιάνικα χωριά, βρίσκεται ένα κέντρο του ζεν που λέγεται Μπόντι Μάντα, δηλαδή Κύκλος Διαφωτισμού. Εδώ φτάνουν κάθε εβδομάδα δεκάδες άνθρωποι απ΄ όλη την Αμερική για να διαλογιστούν, να φάνε σε απόλυτη σιωπή, να ψάλουν και να βουτήξουν στα θερμά νερά. Ο βασικός λόγος, όμως, για τον οποίο διαλέγουν το συγκεκριμένο κέντρο είναι να γνωρίσουν έναν από τους πιο ηλικιωμένους δασκάλους του ζεν στον κόσμο, ο οποίος υποδέχεται τους οπαδούς του με τη φράση: «Συγχωρήστε με που δεν πεθαίνω».

Ο Ζόσου Σασάκι Ρόσι γεννήθηκε πριν από εκατό ακριβώς χρόνια στο Σεντάι της Βόρειας Ιαπωνίας. Το όνειρό του ήταν να γίνει στρατιωτικός. Αλλά το ξέσπασμα του πολέμου και ο θάνατος του αδελφού του τον έκαναν να αλλάξει γνώμη. Αποφάσισε έτσι να γίνει μοναχός. Όταν ήταν 14 ετών, ο ηγούμενος τον ρώτησε: «Πόσων ετών είναι ο Βούδας;». Η απάντηση που έδωσε κατέπληξε τον δάσκαλό του: «Η ηλικία του Βούδα είναι ίδια με τη δική μου ηλικία». Έτσι, όταν το 1962 δύο φοιτητές του ζεν στην Καλιφόρνια έγραψαν στον ναό του και ζήτησαν ένα δάσκαλο, επελέγη εκείνος. Έφτασε στις Ηνωμένες Πολιτείες χωρίς να ξέρει λέξη αγγλικά: οι μοναδικές του αποσκευές ήταν μερικά ρούχα και δύο λεξικά, από τα ιαπωνικά στα αγγλικά και από τα αγγλικά στα ιαπωνικά. Εγκαταστάθηκε σε ένα γκαράζ του Λος Άντζελες. Και από εκεί όργωσε τη χώρα, ανοίγοντας τα επόμενα χρόνια τουλάχιστον δέκα κέντρα και χειροτονώντας περισσότερους από 25 ιερείς.

«Αυτό που τονίζω στους μαθητές μου είναι πως αν παραμείνουν προσκολλημένοι στην αμερικανική δημοκρατία, δεν θα ξαναγίνουν ποτέ οι ηγέτες του ελεύθερου κόσμου», λέει στον απεσταλμένο των Νιου Γιορκ Τάιμς. Σε όλους τους μαθητές του θέτει ένα βασικό ερώτημα που παραπέμπει σε κάποια έσχατη αλήθεια - για παράδειγμα «πώς βιώνετε τον Θεό όταν ακούτε τον ήχο του μπαστουνιού μου;»- και τους συναντά προσωπικά τέσσερις φορές την ημέρα. Το ίδιο έκανε με τον πιο γνωστό μαθητή του, τον συνθέτη και ποιητή Λέοναρντ Κοέν, που πέρασε στα Jemez Springs το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του ΄90.

Θεός υπάρχει; «Ο βουδισμός δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη ενός Θεού που δημιούργησε τον κόσμο. Αυτό δεν σημαίνει όμως κιόλας ότι απορρίπτει την ύπαρξη του Θεού». Και ο διάδοχός του; «Είναι αρκετά μπερδεμένο. Πρέπει να είναι κάποιος που θα εγκαταλείψει πλήρως το εγώ του και θα οδηγηθεί σ΄ εκείνη τη μηδενική κατάσταση που δεν είναι ούτε υποκείμενο ούτε αντικείμενο, αλλά ενοποιεί πλήρως τα θετικά και τα αρνητικά. Όταν γνωρίσω έναν τέτοιο άνθρωπο, θα πάρω επιτέλους μιαν ανάσα ικανοποίησης».

Το τελευταίο ποίημα

«Η σάρκα εθλίβη, αλλί! και διάβασα όλα τα βιβλία./ Να φύγω! Εκεί να φύγω! Νιώθω με πόση γοητεία/ Μεθούν τα πουλιά ανάμεσα σε αφρούς και σε ουρανό!» Στεφάν Μαλλαρμέ, Θαλασσινή αύρα (μτφρ. Γ. Πατριαρχέας).

Η Φρανσουάζ Μορέλ απαγγέλλει με φωνή τρυφερή αλλά σταθερή, τους καταραμένους ποιητές τους ξέρει απ΄ έξω, και ιδίως τον Μαλλαρμέ: ο πατέρας της ήταν διευθυντής της ομώνυμης Ακαδημίας από το 1935 και η ποίηση συνόδευε πάντα τη ζωή της οικογένειας. Η μητέρα της έβαζε τα παιδιά να μαθαίνουν απ΄ έξω τα ποιήματα του Βιγιόν, του Σαρλ ντ΄ Ορλεάν και του Μπωντλαίρ και κάθε βράδυ τούς διάβαζε την Ιλιάδα. «Το αγαπημένο μου επεισόδιο ήταν ο αποχωρισμός του Έκτορα και της Ανδρομάχης. Χρωστάω στη μητέρα μου την αίσθηση της ελευθερίας». Ο σύζυγός της, πάλι, κατάγεται από εργατική οικογένεια, αλλά διάβαζε Σελίν από τα δεκατρία του. Το πάθος του, όπως κι εκείνο της Φρανσουάζ, ήταν τα χειρόγραφα των ποιητών. Εκείνη τα είχε κληρονομήσει, εκείνος έψαχνε τρόπους να τα αποκτήσει. Όταν οι ζωές τους συναντήθηκαν, το 1941, τα χειρόγραφα μπήκαν κάτω από την ίδια στέγη.

Το πρώτο ποίημα του Μαλλαρμέ που αγάπησε η Φρανσουάζ είναι το «Ρrose pour des Εsseintes», έργο ερμητικό σε οκτασύλλαβους. Αρχίζει να το απαγγέλλει, «Τα γηρατειά, τι τρομερό», αλλά σταματά, είναι 83 ετών και δεν της αρέσει να μιλά για την ηλικία της. Άλλωστε το ποίημα που διάλεξε να εκδώσει είναι το τελευταίο του ποιητή, ένα από τα πιο αινιγματικά, σίγουρα το πιο λακωνικό. Γράφτηκε το 1897 και αποτελείται από μια και μόνη φράση, χωρίς σημεία στίξης: «Ένα ρίξιμο απ΄ τα ζάρια ποτέ να καταργήσει δεν πρόκειται το τυχαίο» (μτφρ. Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης). Περισσότερο από κείμενο, γράφει ο Φιλίπ Λανσόν στη Λιμπερασιόν, είναι μια σύνθεση: με το σχήμα των γραμμάτων και τη διάταξη των λέξεων, «πάνω στο χαρτί τ΄ άδειο, λευκότητα αμυντική», ο Μαλλαρμέ επιχειρεί να κάνει τη σελίδα να τραγουδήσει, ένα τραγούδι βουβό. Αυτό το τραγούδι παρουσιάζει και αναλύει σε 198 σελίδες η Φρανσουάζ Μορέλ, που έχει στα χέρια της τα πρώτα διορθωμένα χειρόγραφα και την πρωτότυπη έκδοση του ποιήματος.

Όταν ο Μαλλαρμέ έχασε τον γιο του τον Ανατόλ στα οκτώ του χρόνια, το 1879, άρχισε να γράφει σημειώσεις με τίτλο «Ένα Μνήμα για τον Ανατόλ». Το σχέδιό του ήταν να αναστήσει τον γιο του με τις λέξεις, μια ανάσταση στην οποία δεν πίστεψε ποτέ. Οι σημειώσεις έμειναν στη μέση. Η κόρη των Μορέλ πέθανε στα τριάντα της από ανεύρυσμα, ενώ ένα ακόμη παιδί τους έμεινε παράλυτο από την ίδια αιτία. «Αυτό που μας γοητεύει», λέει η Φρανσουάζ, «είναι το γράψιμο. Κι αυτό που με ικανοποιεί είναι ότι δεν υπάρχει ούτε Θεός ούτε δημιουργία. Ο Θεός είναι κάτι που δεν καταλαβαίνω».

Μήπως ήξερε κάτι;

«Πρέπει να μετατρέψουμε τα οικονομικά επιτεύγματα των τελευταίων οκτώ ετών σε ένα πραγματικό κοινωνικό πρόγραμμα που, ουσιαστικά, έχει ήδη ξεκινήσει». Αυτή ήταν η πρώτη δήλωση του Ντμίτρι Μεντβέντεφ μετά τον «διορισμό» του στην προεδρία της Ρωσίας. Ελπίζουμε να την εννοεί.

Μιλώντας πρόσφατα σε μια ομάδα ξένων ανταποκριτών, ο Μεντβέντεφ θυμήθηκε ένα τηλεφώνημα που δέχθηκε ένα πρωί του Σεπτεμβρίου του 1990, όταν ήταν σύμβουλος του δημάρχου του Λένινγκραντ Ανατόλι Σαμπτσάκ. Στο τηλέφωνο ήταν ένας άνδρας που του συστήθηκε ως Βλαντίμιρ Πούτιν και του ζήτησε να τον δει. Η συνάντησή τους κατέληξε σε μια συνεργασία στον δήμο που κράτησε έναν χρόνο. Και ο Μεντβέντεφ, που ήταν νεαρός και άπειρος, αποφάσισε πως δεν ήταν ώριμος να ασχοληθεί με την πολιτική. Επέστρεψε έτσι στο πανεπιστήμιο, διατηρώντας πάντως μια επαφή με τον Πούτιν και αναλαμβάνοντας πότε πότε κάποιες δουλειές που του ανέθετε. Ανάμεσα σ΄ αυτές ήταν να ταξιδέψει στη Γαλλία και να εμποδίσει μια ομάδα επιτήδειων επιχειρηματιών να σφετεριστεί την εμπορική ονομασία «Αγία Πετρούπολη».

Τα χρόνια πέρασαν, ο Πούτιν έγινε πρωθυπουργός και στη συνέχεια πρόεδρος, ενώ ο Μεντβέντεφ ανέλαβε τη διοίκηση της Gazprom (μαζί με διάφορα κυβερνητικά πόστα). Κάποια στιγμή, άρχισε να γίνεται αντιληπτό στη Δύση ότι το ρωσικό κράτος και ο γίγαντας του φυσικού αερίου είχαν ασυνήθιστα στενές σχέσεις: το κράτος χρησιμοποιούσε τους αγωγούς ως εργαλείο για να ισχυροποιήσει τη θέση και το κύρος του. Έτσι, δεν θα έπρεπε να αποτελέσει έκπληξη η επιλογή του νεαρού Μεντβέντεφ για την ηγεσία του κράτους, όπως δεν θα είναι έκπληξη αν ο Πούτιν επιλέξει να περάσει τα επόμενα χρόνια στο τιμόνι της... Gazprom.

Υπάρχουν βέβαια κι άλλοι λόγοι που εξηγούν την εξέλιξη αυτή. Πρώτα απ΄ όλα, ο Ρώσος πρόεδρος ήθελε ως διάδοχό του έναν άνθρωπο έμπιστο και μετριοπαθή, που δεν θα του δημιουργήσει προβλήματα αν θελήσει να επιστρέψει στην προεδρία. Επιλέγοντας έναν φιλελεύθερο που δεν έχει βγει από τον μηχανισμό της ΚGΒ (όσο κι αν στη Ρωσία είναι γνωστές οι σχέσεις ανάμεσα στις επιχειρήσεις και τις μυστικές υπηρεσίες), στέλνει επιπλέον ένα διπλό μήνυμα. Πρώτον, στο εσωτερικό: τον τελευταίο καιρό, η FSΒ (διάδοχος της ΚGΒ) έχει εξαπολύσει μια σφοδρή επίθεση εναντίον των φιλελεύθερων της κυβέρνησης, ενορχηστρώνοντας τη σύλληψη του Αλεξάντερ Μπουλμπόφ, από το Ομοσπονδιακό Κέντρο Ελέγχου των Ναρκωτικών, και του υφυπουργού Οικονομικών Σεργκέι Στορτσάκ. Δεύτερον, στο εξωτερικό: σε μια περίοδο που οι σχέσεις της Ρωσίας με τη Δύση διέρχονται σοβαρή κρίση, οδηγείται στην ηγεσία του Κρεμλίνου ένας άνθρωπος των συμβιβασμών και των ισορροπιών.

Σ΄ εκείνη την κουβέντα με τους ξένους ανταποκριτές, ο Μεντβέντεφ είχε επαινέσει τόσο το ιταλικό σύστημα, που επιτρέπει την εναλλαγή των πολιτικών στην εξουσία, όσο και το σύστημα των Ηνωμένων Πολιτειών, που επιτρέπει σε έναν πολιτικό να περνά στον επιχειρηματικό τομέα και αντιστρόφως. Μήπως ήξερε κάτι;

Ένας μαέστρος που λεγόταν Μέιλερ

Να υπάρχει άραγε μεγαλύτερη ευτυχία από το να έχεις πολλά παιδιά; Ο Νόρμαν Μέιλερ ήταν ένας τυχερός άνθρωπος: είχε εννέα. Έναν μήνα μετά τον θάνατό του, το μικρότερο από τα παιδιά του θυμάται.

«Το να γράψω για τον πατέρα μου θα χρειαζόταν ένα βιβλίο, που μόνο εκείνος θα είχε ίσως το κουράγιο και τα εργαλεία να γράψει αυτή την ώρα της άμεσης ευγνωμοσύνης. Θα αρκεστώ έτσι σε κάποιες σκόρπιες σκηνές. Μου έρχεται στο μυαλό το πρόσωπό του όταν διηγιόταν μια συζήτηση που είχε εκείνος και η μητέρα μου, η Νόρις Τσερτς Μέιλερ, με τον Μοχάμεντ Άλι σε ένα κοκτέιλ πάρτι. Ο πατέρας μου ήταν 26 χρόνια μεγαλύτερος από τη μητέρα μου. Ήταν ένα μοναδικό ζευγάρι. Εκείνη, με ύψος 1,75, τον επισκίαζε. Ήταν ήδη ένα επιτυχημένο μοντέλο, ηθοποιός και ζωγράφος, αλλά είχε επιλέξει να παρατήσει την καριέρα της για να γίνει η μητέρα όλων μας. Εκείνος, με ύψος 1,67, είχε γλυκάνει με τον χρόνο και ήταν εμφανώς ευτυχισμένος με τα εννιά του παιδιά. Για την τελευταία του γυναίκα έλεγε πως ήταν η καλύτερη μητριά που είχε γνωρίσει- και είχε γνωρίσει πολλές.

Ο Μοχάμεντ Άλι πλησίασε τους γονείς μου και άρχισε να λούζει τον πατέρα μου με κοπλιμέντα. «Νόρμαν, σε βρίσκω σε φοβερή φόρμα. Πόσων χρόνων είσαι;». «Έκλεισα τα εξήντα, Μοχάμεντ». «Θεέ μου, στέκεσαι περίφημα, μακάρι να έχω τη μισή σου υγεία όταν φτάσω στην ηλικία σου». «Ευχαριστώ, Μοχάμεντ». Ο πατέρας μου ήταν τόσο χαρούμενος με όλα αυτά τα κοπλιμέντα ώστε, όπως συμβαίνει με τα σκυλιά, του ήρθε κατούρημα. Πήγε λοιπόν να βρει μια τουαλέτα, αφήνοντας τη Νόρις μόνη με τον Άλι. Πριν ακόμη απομακρυνθεί, ο τελευταίος γύρισε στη μητέρα μου και της είπε: «Μα πώς αντέχεις να ζεις ακόμα μ΄ αυτόν τον γέρο;».

Δεν έχω γνωρίσει κανέναν που να λέει τόσο όμορφα ιστορίες όσο ο πατέρας μου. Ήταν σαν να βλέπεις ένα μαέστρο να διευθύνει την ορχήστρα του, μόνο που στην περίπτωση του πατέρα μου τη θέση των ήχων την είχαν οι λέξεις. Θυμάμαι όταν η μητέρα μου έκανε με επιτυχία την πρώτη εγχείρηση για καρκίνο και ετοιμαζόταν για μια μακρά περίοδο χημειοθεραπείας και ακτινοβολιών. Εγώ είχα καταπιαστεί με την πρώτη μου σκηνοθεσία και είπα στον πατέρα μου ότι δεν ήξερα πώς θα κατάφερνα να την τελειώσω. «Είναι καιρός, αγόρι μου, να μάθεις να οργανώνεις το μυαλό σου σε χωριστά κουτάκια», μου απάντησε. Χάρις σ΄ εκείνη τη συμβουλή, κατάφερα να ξεπεράσω πολλές δυσκολίες. Χωρίς αυτήν, δεν θα είχα γράψει τίποτα. Είναι ένα από τα καλύτερα μαθήματα (για μένα, δώρα) που μου έχει δώσει ο πατέρας μου».

(Απόσπασμα κειμένου του 29χρονου Τζων Μπάφαλο Μέιλερ που δημοσιεύτηκε χθες κατ΄ αποκλειστικότητα στην Κοριέρε ντέλα Σέρα με τίτλο «Ο πατέρας μου ο Νόρμαν Μέιλερ και ο πόνος»)

Το άγγιγμα των ματιών

Όταν ο Τζων Μπέργκερ τιμήθηκε το 1972 με το βραβείο Μπούκερ, είχε δηλώσει ότι ήθελε να το μοιραστεί με τους Μαύρους Πάνθηρες. «Όποιος γράφει μυθιστορήματα», είχε πει, «ασχολείται με την αλληλεπίδραση ανάμεσα στα άτομα και την ιστορία».

Στο Παρίσι ζει ένας Σέρβος που τον λένε Εφγκέν Μπαβτσάν. Είναι γύρω στα 60, και από τα δεκατέσσερά του είναι τυφλός. Το πάθος του είναι η φωτογραφία, και ζητά πάντα από τους φίλους του να τον συνοδεύουν στις εκθέσεις. Οι γνώσεις του για την τέχνη είναι πλούσιες, μπορεί ας πούμε να μιλά επί ώρες για τις τεχνικές του Ρενουάρ στη ζωγραφική. Μια μέρα ζήτησε από τον Μπέργκερ να τον συνοδεύσει σε μια έκθεση του Ζωρτζ ντε λα Τουρ. Αυτό που ήθελε ήταν να δουν μαζί έναν πίνακα που απεικονίζει έναν τυφλό. Τον ρώτησε σε τι απόσταση στέκονταν από τον πίνακα: τέσσερα μέτρα. Ύστερα του ζήτησε να πλησιάσει και να περιγράψει το πρόσωπο του τυφλού. «Είναι βρώμικο;» «Όχι». «Είσαι βέβαιος;» «Φυσικά». «Κι όμως, όλοι πιστεύουν ότι οι τυφλοί είναι βρώμικοι», παραπονέθηκε ο Μπαβτσάν. Έβγαλε τότε από την τσέπη του μια φωτογραφική μηχανή και απαθανάτισε τον πίνακα. Έτρεξε ο φύλακας, οι φωτογραφίες βέβαια απαγορεύονται, αλλά πώς μπορείς να απαγορεύσεις σε κάποιον να τραβήξει μια φωτογραφία που δεν θα μπορέσει να δει ποτέ;

Ο Μπαβτσάν τραβά συνεχώς φωτογραφίες, και για να τις ξεδιαλέξει κουβεντιάζει με ομάδες παιδιών. Κοιτούν μαζί τις φωτογραφίες, συζητούν και βγάζουν τα συμπεράσματά τους. Έτσι χρησιμοποιεί τα μάτια του ο τυφλός Σέρβος. Με τον ίδιο τρόπο, με την ίδια ευαισθησία, θέλει να χρησιμοποιεί και τα δικά του μάτια ο Τζων Μπέργκερ. Αλλά ο 80χρονος Βρετανός συγγραφέας δεν βλέπει μόνο ποιητικές εικόνες. Για παράδειγμα, η άποψή του για τις τηλεοπτικές ειδήσεις και τις διαφημίσεις είναι πολύ αυστηρή. «Είναι σαν την κόλαση που περιγράφει ο Ιερώνυμος Μπος στο Τρίπτυχο της Χιλιετίας», λέει στην Κοριέρε ντέλα Σέρα. «Η ίδια ασυναρτησία, τα ίδια ασύνδετα μεταξύ τους συναισθήματα, ο ίδιος παροξυσμός».

Ο Μπέργκερ έχει φύγει από το Λονδίνο και ζει πλέον σε ένα ορεινό χωριό των γαλλικών Άλπεων. Κάθε πρωί κατεβαίνουν από τα βουνά χιλιάδες εργαζόμενοι που πηγαίνουν με το αυτοκίνητο στη Γενεύη για να δουλέψουν, και το βράδυ γυρίζουν πίσω. Είναι ταπεινοί άνθρωποι που κάνουν ταπεινές δουλειές, τις οποίες οι άνθρωποι της πόλης δεν θέλουν να κάνουν. Όταν φτάνουν στα διόδια ανταλλάσσουν μια ματιά με τους εργαζομένους εκεί, που είναι επίσης ταπεινοί άνθρωποι, κακοπληρώνονται και αναπνέουν όλη την ημέρα τα καυσαέρια των αυτοκινήτων. Για λίγα δευτερόλεπτα, λοιπόν, οι τόσο διαφορετικές αυτές υπάρξεις συναντιούνται. Ανάμεσά τους υπάρχει σιωπή, αλλά τα μάτια τους λένε: «Κουράγιο». Σ΄ εκείνα τα δευτερόλεπτα που τα μάτια λες και αγγίζονταιλέει ο Μπέργκερ- κρύβεται όλη η δύναμη για να προχωρήσουν μπροστά.

Λόγω ανάρμοστου περιεχομένου

Η Σουρέχ Χέρα έκανε προφανώς μια λάθος εκτίμηση. Νόμιζε πως επειδή στα επτά της χρόνια έφυγε από το Ιράν και εγκαταστάθηκε σε μια ευρωπαϊκή χώρα θα μπορούσε να εκφραστεί όσο ελεύθερα ήθελε. Ζήτησε λοιπόν από δύο νεαρούς συμπατριώτες της, εξόριστους σαν κι αυτήν, να πρωταγωνιστήσουν σε ένα βίντεο υποδυόμενοι τον Μωάμεθ και τον γαμπρό του Αλί. Για όσους δεν θα καταλάβαιναν τον υπαινιγμό, το βίντεο ονομάστηκε «Αδάμ και Εύα» και ολόκληρη η καλλιτεχνική εγκατάσταση «Αλλάχ ή γκέι-μπαρ», παρήχηση του γνωστού «Αλλάχ ακμπάρ», δηλαδή «ο Αλλάχ είναι μεγάλος».

Τα δύο μοντέλα, ο Γκόσρο και ο Φαρχάντ, ζήτησαν να παρουσιαστούν φορώντας μάσκες γιατί φοβόντουσαν αντίποινα. Κι όπως αποδείχθηκε, δικαίως φοβόντουσαν. Ύστερα από απειλές που δέχθηκε η Σουρέχ για τη ζωή της, το σχέδιο εγκαταλείφθηκε. Το δημοτικό μουσείο της Χάγης αποφάσισε να ακυρώσει αυτή την εγκατάσταση, επικαλούμενο «τεχνικούς λόγους». Το βίντεο αποσύρθηκε και από το ΥouΤube, λόγω «ανάρμοστου περιεχομένου». Η 34χρονη Χέρα και οι συνεργάτες της θα πρέπει να προσαρμοστούν σε μια ιδιότυπη κατάσταση αυτολογοκρισίας στην Ευρώπη προκειμένου να μην προσβληθούν άλλες θρησκείες και άλλοι πολιτισμοί. Ανάλογα κρούσματα έχουν σημειωθεί και στο παρελθόν, με πιο πρόσφατο τα σκίτσα του Μωάμεθ. Οι προκλήσεις καλό είναι να αποφεύγονται, ιδίως σε μια χώρα που τα τελευταία πέντε χρόνια έχασε δύο αιρετικούς: τον ηγέτη της λαϊκίστικης Δεξιάς Πιμ Φόρταουν και τον σκηνοθέτη Τεό Βαν Γκογκ. Ο διάδοχος του Φόρταουν, ο Γκέερτ Βίλντερς, θέλει να γυρίσει μια τηλεταινία που συγκρίνει το Κοράνι με το βιβλίο του Χίτλερ «Ο Αγών μου», αλλά τα ολλανδικά κανάλια έχουν δηλώσει ότι δεν θα την προβάλουν. Και άριστα πράττουν.

Η Σουρέχ Χέρα είχε πιο ευγενείς προθέσεις. Ήθελε να «σπάσει ένα ταμπού» και να δείξει την υποκρισία που επικρατεί στις μουσουλμανικές χώρες, όπου οι ομοφυλόφιλοι διώκονται και χλευάζονται κι έτσι αναγκάζονται να κρύβονται. Ο διευθυντής του μουσείου- λέει- γνώριζε το έργο της και είχε εκφράσει την εκτίμησή του. «Στο μυαλό μου είχα μια καλλιτεχνική έκθεση, όχι ένα πολιτικό φόρουμ», απαντά ο τελευταίος. Και στα blogs η συζήτηση έχει ανάψει. Υπάρχουν αυτοί που απειλούν και βρίζουν, υπάρχουν όμως κι εκείνοι που εκφράζουν έναν αληθινό προβληματισμό. «Εγώ υποστηρίζω πλήρως την ελευθερία της έκφρασης, άλλωστε κι εμείς έχουμε επικρίνει συχνά τον χριστιανισμό τα τελευταία 30 χρόνια», γράφει ένας μουσουλμάνος. «Και είναι αλήθεια ότι σε πολλές μουσουλμανικές χώρες πηγαίνουν άνδρες με άνδρες. Αλλά θεωρώ άδικο να προσβάλλονται συλλήβδην όλοι οι μουσουλμάνοι. Κι ύστερα αυτός ο Βίλντερς, ο Φλαμανδός βουλευτής, είναι τόσο επικίνδυνος... Ελπίζω πως οι βλάκες που τον υποστηρίζουν θα βάλουν σύντομα μυαλό».

Ο σοσιαλισμός της επιβίωσης

Τι είναι η δημοκρατία; Από πού έρχεται; Πού μπορεί να φτάσει; Τα ερωτήματα αυτά απασχολούν τον Μαρσέλ Γκωσέ εδώ και τριάντα χρόνια. Με την τετραλογία του «Ο ερχομός της δημοκρατίας» (εκδ. Gallimard), αποπειράται έναν απολογισμό.

Παρατήρηση πρώτη: βιώνουμε μια γενικευμένη φυγή προς τα εμπρός. Το βλέπουμε στην επίθεση που έκαναν οι Ηνωμένες Πολιτείες στο Ιράκ με στόχο να διαμορφώσουν τη Μέση Ανατολή, αν όχι τον κόσμο, κατ΄ εικόνα και ομοίωσή τους. Το βλέπουμε στην κατάσταση των συνταξιούχων της ευρωπαϊκής ιστορίας, ή μάλλον της ευρωπαϊκής μετα-ιστορίας, στη διεύρυνση που έγινε στα τυφλά, στο ανεφάρμοστο Σύνταγμα που επεξεργάστηκαν οι γραφειοκράτες των Βρυξελλών.

Παρατήρηση δεύτερη: αντίθετα με αυτό που έλεγε ο Λένιν και όλοι οι μαρξιστές της εποχής, η παγκοσμιοποίηση που συνέβη στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν μια πολιτική παγκοσμιοποίηση. Η οικονομία ερχόταν σε δεύτερη μοίρα. Σήμερα, έχουμε βυθιστεί σε μια τελείως διαφορετική παγκοσμιοποίηση. Στην Ευρώπη, το πολιτικό διαλύεται μέσα στην παγκόσμια αγορά. Την ίδια ώρα, οι Ηνωμένες Πολιτείες επιδίδονται σε έναν ιμπεριαλισμό που θυμίζει πολύ το παρελθόν. Οι ηγέτες τους, όμως, είναι οι άνθρωποι που έχουν καταλάβει λιγότερο απ΄ όλους αυτά που συμβαίνουν στο σημερινό κόσμο. Αν η Γερμανία ήταν το πρόβλημα του 20ού αιώνα, το πρόβλημα του 21ου αιώνα ίσως να αποδειχθεί οι Ηνωμένες Πολιτείες. Και οι λόγοι είναι σχεδόν οι ίδιοι: το όνειρο μιας αυτοκρατορίας σ΄ έναν κόσμο που δεν είναι πια φτιαγμένος για αυτοκρατορίες.

Παρατήρηση τρίτη: κατά βάθος, ζούμε σε μια κοινωνία του εγώ. Υπάρχουν πρωταγωνιστές, αλλά δεν υπάρχει συλλογική δράση. Η Ευρώπη έχει γίνει ο Κόσμος, αλλά η όψη της είναι λίγο χλωμή. Τι μπορεί να προτείνει σήμερα πέρα από την οικονομία ή την οικολογία; Μια πολύ οικολογική κοινωνία θα μπορούσε όμως να γίνει απεχθής. Υπάρχει ένας λανθάνων οικολογικός φασισμός. Η οικολογία έχει μια συμβολική αρετή επειδή επανεισάγει το θέμα της δύναμης που έχουμε πάνω στον εαυτό μας. Δεν απαντά όμως στο ερώτημα τι ανθρώπινη κοινότητα θέλουμε. Οι ιστορικές κοινότητες πολιτικής δράσης στην ιστορία της Ευρώπης λέγονται εθνικά κράτη. Αυτή την κληρονομιά πρέπει να επαναξιολογήσουμε. Έθνη δεν σημαίνει πόλεμος, αλλά ειρήνη, συνεργασία. Το ευρωπαϊκό θαύμα στηρίζεται στην ιδέα ότι μικροί και μεγάλοι μιλούν με την ίδια φωνή.

Κι όλους τους εκπροσωπεί άραγε ο Νικολά Σαρκοζί; Ο σημερινός πρόεδρος της Γαλλίας είναι ένας άνθρωπος της δράσης, λέει ο Γάλλος φιλόσοφος στο περιοδικό Μarianne. Πιστεύει όμως πως η δράση είναι δυνατή χωρίς μια στοιχειώδη ανάλυση για το πώς φτάσαμε εδώ και το πού θέλουμε να πάμε. Θέλει τη δράση για τη δράση. Θέλει να κινητοποιήσει τον κόσμο χωρίς καμιά προοπτική, μονάχα με την παρακίνηση να δουλεύουν περισσότερο για να κερδίζουν περισσότερα. Αλλά αυτό είναι κάπως στενόμυαλο. Έχουμε φτάσει στο πιο πρωτόγονο επίπεδο του σοσιαλισμού, στο σοσιαλισμό της βελτιωμένης επιβίωσης.

Διαβάζω, άρα υπάρχω

Πολλοί συγγραφείς είναι υπερήφανοι για τα βιβλία που έχουν γράψει. Αλλά ο Μπόρχες το είχε θέσει με διαφορετικό τρόπο: «Το καύχημά μου», έλεγε, «είναι τα βιβλία που έχω διαβάσει».

Κλάουντιο Μάγκρις: «Είναι αλήθεια ότι τα βιβλία αφηγούνται τη ζωή. Αφηγούνται όμως επίσης και την ανεπάρκειά τους απέναντι στη ζωή, όπως σ΄εκείνη την πολύ δυνατή σας σελίδα όπου η πρώτη ερωτική εμπειρία σάς κάνει να νιώσετε ότι καμιά λογοτεχνία δεν βρίσκεται στο ύψος αυτής της πράξης. Δεν υπάρχει ο κίνδυνος το βιβλίο να εκτραχύνει ή να νοθεύει την ύπαρξη; Οι μεγάλοι ιδρυτές της οικουμενικότητας, από τον Σωκράτη μέχρι τον Βούδα και τον Ιησού, δεν θέλησαν να γράψουν, φοβούμενοι ότι θα μουμιοποιήσουν τη ζωντανή πραγματικότητα του λόγου...».

Αλμπέρτο Μανγκέλ: «Μερικές φορές έχω την αίσθηση ότι ο Ιησούς, ο Βούδας και ο Σωκράτης γνώριζαν ότι κάποιος άλλος θα έγραφε για λογαριασμό τους. Ίσως να μην είχαν το φόβο που αναφέρετε, αλλά να είχαν διαβάσει πρόωρα Μαλλαρμέ και να πίστευαν πως όλες οι λέξεις, αν είναι σημαντικές, πρέπει να γίνουν βιβλία, αφού “κατά βάθος, ο κόσμος υπάρχει για να καταλήξει σε ένα καλό βιβλίο”. Αυτό θα δικαιολογούσε τη διαίσθησή μας ότι οι βιβλιοθήκες αποτελούν την ενσάρκωση του κόσμου μέσα από τις λέξεις».

Κ.Μ.: «Δεν υπάρχει ακόμη ο κίνδυνος ένα βιβλίο, εκτός από ένας ωκεανός όπου βυθιζόμαστε και κάνουμε υπέροχες ανακαλύψεις, να είναι και μια ασπίδα, ένα φράγμα ανάμεσα σε μας και τη ζωή; Ένα βιβλίο, έλεγε ο Βαλερύ, μας βοηθά να μη σκεφτόμαστε».

Α.Μ.: «Δεν είμαι βέβαιος ότι ο Βαλερύ είχε δίκιο. Ακόμη κι όταν παρασυρόμαστε από το ρεύμα των λέξεων, όταν αφηνόμαστε να μας οδηγήσει το κείμενο χωρίς να σταματάμε για να αναρωτηθούμε πού πηγαίνουμε, πιστεύω ότι η ανάγνωση από μόνη της διεγείρει τη σκέψη. Σαν να υπάρχει ένα ρεύμα κρυφό, υπόγειο, όπως στα όνειρα. Φυσικά, η μεγάλη πλειοψηφία της ανθρωπότητας δεν διαβάζει βιβλία...».

Κ.Μ.: «Σήμερα, αυτοί που διαβάζουν πραγματικά είναι οι μη επαγγελματίες αναγνώστες, οι ανώνυμοι, που δεν έχουν υποχρέωση να διαβάσουν. Οι επαγγελματίες αναγνώστες που πρέπει να έχουν άποψη για εκατοντάδες βιβλία- κριτικοί, εκδότες, δάσκαλοι- δεν διαβάζουν πάνω από μερικές σελίδες».

Α.Μ.: «Ας προσπαθήσουμε να είμαστε αισιόδοξοι. Ίσως να διαθέτουμε όλοι μας λίγη από την πίστη εκείνων των μουσουλμανικών αδελφοτήτων του Καΐρου, που δεν κατέστρεφαν ούτε ένα κομματάκι χαρτί επειδή μπορεί να περιείχε μυστικά το όνομα του Θεού. Ίσως να πιστεύουμε στο υποσυνείδητό μας ότι στο επόμενο χαρτάκι, στην επόμενη οθόνη, θα αποκαλυφθεί κάτι που θα μας φωτίσει ή θα μας σώσει. Αυτή είναι η μυστική μου ελπίδα».

(Από μια πρόσφατη συζήτηση ανάμεσα στον συγγραφέα του Δούναβη και τον Αργεντινό συγγραφέα και μεταφραστή Αλμπέρτο Μανγκέλ)

Ένας πολιτικός κύκλος 360 μοιρών

Ιδρυτικό στέλεχος της οργάνωσης Μπάαντερ-Μάινχοφ, ο Χορστ Μάλερ καταδικάστηκε τον περασμένο μήνα σε εξάμηνη φυλάκιση επειδή χαιρέτησε ναζιστικά τους οπαδούς του. Κι έτσι επέστρεψε στις θέσεις των παππούδων του, ολοκληρώνοντας έναν πολιτικό κύκλο 360 μοιρών.

O θείος του, που κατείχε υψηλή θέση στον μηχανισμό του ναζισμού, δολοφονήθηκε κατά τη Νύχτα των Μεγάλων Μαχαιριών, τον Ιούνιο του 1934, όταν οι ναζί εξόντωσαν την ηγεσία των Φαιοχιτώνων. Η δολοφονία αυτή δεν κλόνισε όμως την πίστη της αδελφής του, και μητέρας του Χορστ Μάλερ, στον ναζισμό: ήταν σίγουρη πως ο Χίτλερ δεν γνώριζε τίποτα για εκείνη τη σφαγή. Μαζί με τα τρία παιδιά της, και δεκάδες χιλιάδες Γερμανούς, διέφυγε το 1945 από τη Σιλεσία για το Βερολίνο για να γλιτώσει από τον Κόκκινο Στρατό. Ο άνδρας της συνελήφθη και επέστρεψε στο σπίτι του το 1949 για να συνεχίσει να ασκεί το επάγγελμα του οδοντιάτρου. Μια Κυριακή πρωί βγήκε στον κήπο και αυτοπυροβολήθηκε. Αργότερα, ο γιος του θα έλεγε ότι δεν άντεξε τον εξευτελισμό από την ήττα της Γερμανίας στον πόλεμο.

Λαμπρός μαθητής και υπότροφος φοιτητής δικηγορίας, ο νεαρός Μάλερ γράφτηκε στη Σοσιαλιστική Νεολαία, απ΄ όπου τον διέγραψαν για «αριστερή παρέκκλιση». Το γεγονός που τον οδήγησε να αναλάβει δράση ήταν ο φόνος τού φοιτητή Μπένο Όνεζοργκ από την αστυνομία, στις 2 Ιουνίου του 1967, στη διάρκεια μιας διαδήλωσης κατά του Σάχη. Χωρίς να σταματήσει να υπερασπίζεται τα συμφέροντα των επιχειρηματιών στο Βερολίνο, άρχισε να αναλαμβάνει τις υποθέσεις διαφόρων γνωστών αριστερών που είχαν προβλήματα με την αστυνομία: της χήρας του Όνεζοργκ, του Ρούντι Ντούτσκε, του Αντρέας Μπάαντερ και της Γκούντρουν Ένσλιν. Μαζί με τους δύο τελευταίους, εξόριστους τότε στην Ιταλία, επεξεργάστηκε το 1970 τα σχέδια ίδρυσης της RΑF και ταξίδεψε στην Ιορδανία για να λάβει οδηγίες από την Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης. Τον Οκτώβριο του 1970 συνελήφθη και τρία χρόνια αργότερα καταδικάστηκε σε κάθειρξη 12 ετών.

Στη φυλακή, ο Μάλερ διέρρηξε τις σχέσεις του με τη RΑF και εντάχθηκε σε μια μικρή μαοϊκή οργάνωση. Το 1980 αποφυλακίστηκε και επέστρεψε στη δικηγορία χάρις στον νέο του υποστηρικτή, έναν νεαρό σοσιαλιστή ο οποίος λεγόταν Γκέρχαρντ Σρέντερ και που το 1998 θα γινόταν καγκελάριος. Ύστερα εξαφανίστηκε. Και στα τέλη της δεκαετίας του ΄90 εμφανίστηκε ξανά, ως εξέχον πλέον μέλος του νεοναζιστικού Δημοκρατικού Εθνικού Κόμματος της Γερμανίας. Αλλά έφυγε κι από εκεί, για να συνεχίσει την περιπλάνησή του στους κύκλους της γερμανικής ακροδεξιάς. Όπως έγραψε ο δημοσιογράφος Στέφαν Ράινεκε, «ο Μάλερ είναι ένα είδος σεισμογράφου, που αντιδρά με ακραίο τρόπο απέναντι στις κοινωνικές αλλαγές. Μια συγκεχυμένη ηχώ της ιστορίας των γερμανικών καταστροφών που σημάδεψαν τον 20ό αιώνα».

Στην εποχή του Ιβάν του Τρομερού

Στις προεδρικές εκλογές του 2004, ο Βλαντίμιρ Πούτιν έλαβε στη δημοκρατία του Νταγκεστάν 102%. Ας μη διαμαρτύρονται λοιπόν η αντιπολίτευση και η Δύση για τις προχθεσινές εκλογές: η ρωσική δημοκρατία σημειώνει αδιαμφισβήτητες προόδους.

Η συζήτηση έγινε τον περασμένο Οκτώβριο και στο πάνελ, μεταξύ άλλων, ήταν ο σκηνοθέτης Νικήτα Μιχάλκοφ και ο συγγραφέας Βίκτορ Γεροφέγιεφ. Όταν ο πρώτος, εξ ονόματος υποτίθεται δεκάδων χιλιάδων καλλιτεχνών, διάβασε ένα γράμμα με το οποίο ζητούσε από τον πρόεδρο Πούτιν να μείνει στη θέση του και μετά τον ερχόμενο Μάρτιο, ο δεύτερος έγινε έξαλλος. «Έχεις ακούσει τίποτα για προσωπολατρία;» τον ρώτησε. Τα τηλέφωνα της εκπομπής πήραν φωτιά. Και το περίεργο ήταν ότι οι περισσότεροι τηλεθεατές τάσσονταν υπέρ του Γεροφέγιεφ. «Ήταν ένα ιστορικό γεγονός», λέει σήμερα ο συγγραφέας στον απεσταλμένο της Κοριέρε ντέλα Σέρα. «Ξαφνικά έγινα ο εθνικός ήρωας της ιντελιγκέντσια, μου τηλεφώνησαν από διάφορες πόλεις για να μου εκφράσουν την αλληλεγγύη τους».

Ήταν ασφαλώς ένα μεμονωμένο επεισόδιο, μια από τις σπάνιες στιγμές αδυναμίας του Κρεμλίνου, που κατά τα άλλα ασκεί ασφυκτικό έλεγχο (και) στην τέχνη. Πριν από μερικές εβδομάδες, ο υπουργός Πολιτισμού λογόκρινε βιαίως μια έκθεση σύγχρονης ρωσικής τέχνης που εγκαινιάστηκε στο Παρίσι, επιβάλλοντας την απόσυρση δεκάδων έργων. Ο ιδιοκτήτης μιας γκαλερί που εξέθετε το έργο ενός Γεωργιανού καλλιτέχνη ξυλοκοπήθηκε άγρια πέρυσι από αγνώστους, χωρίς οι αρχές να συλλάβουν κανέναν. «Δημιουργούν μια κατάσταση τύπου Ιράν», καταγγέλλει ο Γεροφέγιεφ. «Επιστρέφουμε στην εποχή του Ιβάν του Τρομερού», συμπληρώνει ο γνωστός λογοτέχνης Βλαντίμιρ Σορόκιν.

Και γιατί οι Ρώσοι είναι τόσο χαρούμενοι μ΄ αυτό; Γιατί ψηφίζουν μαζικά έναν άνθρωπο που τους στερεί τα δικαιώματα και τις ελευθερίες; Ο Γεροφέγιεφ έχει μια εξήγηση. «Ο Ρώσος είναι ένα ον βαθύτατα ανήθικο, η δημοκρατία δεν του ταιριάζει», γράφει στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Η εγκυκλοπαίδεια της ρωσικής ψυχής». Το βιβλίο τελειώνει με μια σκηνή στο λόφο Λένιν, όπου δύο ηλίθιοι ανεγείρουν ένα μνημείο στο νέο Θεό. «Ό,τι ακριβώς συμβαίνει σήμερα δηλαδή», λέει ο συγγραφέας. Αλλά υπάρχει και η άλλη πλευρά. Υπάρχει η περίπτωση του 32χρονου Ρομάν Παβλόφ από την Αγία Πετρούπολη, που απολύθηκε από τη δουλειά του την εποχή του Γιέλτσιν και ξαναβρήκε δουλειά την εποχή του Πούτιν. Με μηνιαίο μισθό 1.700 ευρώ, ο Παβλόφ τρώει μια φορά την εβδομάδα σε εστιατόριο, κάνει διακοπές στο εξωτερικό, ενώ πρόσφατα πήρε ένα δάνειο κι αγόρασε ένα διαμέρισμα δύο δωματίων. Προχθές ψήφισε δαγκωτό Ενωμένη Ρωσία. «Η οικονομική ανάπτυξη δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς την εδραίωση του Πούτιν στην εξουσία», λέει στην ανταποκρίτρια των Φαϊνάνσιαλ Τάιμς. «Μπορεί να μη μου αρέσει ο ξυλοδαρμός και η σύλληψη αντικυβερνητικών διαδηλωτών. Αλλά η καταστολή της δημοκρατίας είναι το τίμημα που έπρεπε να πληρώσουμε».

Η γραμματική είναι απελευθερωτική

«Όταν ακούω τις λέξεις “μεταρρύθμιση” ή “εκσυγχρονισμός” κουμπώνομαι. Πιστεύω ότι αυτές οι λέξεις δεν σημαίνουν τίποτα». Πατρίκ Ραμπώ

Το φθινόπωρο του 1997, σε μια εκδήλωση στη Ρεν όπου είχαν κληθεί να μιλήσουν, δύο Γάλλοι συγγραφείς διαπίστωσαν πόσο αηδιασμένοι ήταν οι μαθητές από τα βιβλία γραμματικής. Υποσχέθηκαν τότε ότι θα γράψουν μια δική τους γραμματική, απλή, κατατοπιστική, ίσως ακόμη και διασκεδαστική. Πρώτος τήρησε την υπόσχεσή του ο Ερίκ Ορσενά με το βιβλίο του «Η γραμματική είναι ένα γλυκό τραγούδι» (Stock, 2001). Σήμερα έρχεται να κάνει το ίδιο ο Πατρίκ Ραμπώ με το βιβλίο «Η γραμματική είναι διασκέδαση» (Εκδ. Grasset). Μέσα από οκτώ διαλόγους ανάμεσα σ΄ έναν πατέρα και τον επτάχρονο γιο του, ο συγγραφέας παρουσιάζει τις βάσεις, τις αρχές και τον τρόπο χρήσης της γαλλικής γλώσσας, χωρίς να πετάει τίποτα. Γιατί, όπως λέει, «σε μια εποχή που όλα επιταχύνονται και τεμαχίζονται, είναι καλό να επιβραδύνεις και να παίρνεις μια ανάσα, ώστε να μην σε παρασέρνει ο ανεμοστρόβιλος».

Πολλά από τα προβλήματα συμπεριφοράς των μαθητών στην τάξη προέρχονται από το γεγονός ότι δεν μπορούν να εκφραστούν, λέει στη Φιγκαρό ο ακαδημαϊκός Μισέλ Ντεόν, στον οποίο ο συγγραφέας αφιερώνει το βιβλίο του. Κι όχι μόνο δεν μπορούν να εκφραστούν, αλλά δεν καταλαβαίνουν κι αυτά που τους λέει ο δάσκαλος. Η βία στα σχολεία προέρχεται από την απουσία γλώσσας. Ο Ρολάν Μπαρτ είχε πει ότι η γλώσσα είναι φασιστική επειδή στόχος της είναι να πείσει. Αλλά η αποδόμηση της γλώσσας, αντί να την απλουστεύσει, την έκανε πιο πολύπλοκη. Μια καλά δομημένη γλώσσα επιτρέπει την επιχειρηματολογία σε πνευματικό, ηθικό, ακόμη και ερωτικό επίπεδο. Είναι, με άλλα λόγια, ένα εργαλείο απελευθέρωσης. Και για τον λόγο αυτό- συμπληρώνει ο Ραμπώ - οι όποιες μεταρρυθμίσεις δεν μπορούν να γίνονται με προεδρικά διατάγματα. Στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης εμφανίστηκε ένα πλήθος λέξεων που εξαφανίστηκαν πολύ γρήγορα γιατί ήταν πολύ άσχημες. Τις αποφάσεις τις παίρνει η ίδια η γλώσσα, δηλαδή η ζωή.

Όπως θα το περίμενε κανείς, τόσο ο ακαδημαϊκός όσο και ο συγγραφέας τάσσονται παθιασμένα υπέρ της διδασκαλίας των λατινικών και των αρχαίων ελληνικών, που τον τελευταίο καιρό εμφανίζει σαφή υποχώρηση στη Γαλλία. Το παράδειγμα, λέει ο Ντεόν, το δίνουν οι Έλληνες φοιτητές, που κατέβηκαν στους δρόμους επειδή η κυβέρνηση ήθελε να καταργήσει τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών (!), σημειώθηκαν συγκρούσεις, υπήρξε κι ένας νεκρός (!!) και τελικά οι φοιτητές νίκησαν. Ναι, προσθέτει ο Ραμπώ, κάτι ανάλογο χρειάζεται και στο Παρίσι, να ταρακουνηθεί λίγο το boulevard Saint-Germain. Ψυχραιμία παιδιά, καλό είναι να μιλάμε μόνο για πράγματα που γνωρίζουμε, κι άμα θέλουμε πλήρη και σφαιρική ενημέρωση δεν βλάπτει να ανοίγουμε καμιά ξένη εφημερίδα...

Το παράδειγμα του Βίσμαρκ

O Βίσμαρκ έκανε αρκετές δημόσιες ομιλίες, μεταξύ των οποίων κι εκείνη όπου είπε ότι τα γερμανικά κράτη θα ενωθούν «διά πυρός και σιδήρου». Σε γενικές γραμμές, όμως, προτιμούσε να λύνει τα προβλήματα με τη διπλωματική οδό και τις διαπραγματεύσεις. Έχει μείνει στην ιστορία η τακτική που ακολουθούσε όταν ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα βαλκανικά κράτη και μερικές από τις Μεγάλες Δυνάμεις απειλούσε να οδηγήσει σε έναν πανευρωπαϊκό πόλεμο. Καθώς τις δεκαετίες του 1870 και του 1880 οι στρατοί μπορούσαν να πολεμούν μόνο κατά τους ζεστούς μήνες του χρόνου, ο Βίσμαρκ επέλεγε εκείνη την περίοδο για να αποσύρεται στα εξοχικά του. Αρνιόταν να δεχθεί επισκέψεις και παρέπεμπε όλη την αλληλογραφία του στο υπουργείο Εξωτερικών. Μη γνωρίζοντας τις θέσεις του Βερολίνου, ούτε τον τρόπο με τον οποίο θα αντιδρούσε σε τυχόν σύρραξη, οι άλλες δυνάμεις προτιμούσαν να υποχωρήσουν. Η ζέστη περνούσε, κι όταν έπιανε το κρύο ο πόλεμος ήταν πια αδύνατος.

Η εποχή εκείνη ήταν βέβαια μοναδική, γράφει ο ιστορικός Πωλ Κένεντυ στη Χέραλντ Τρίμπιουν. Η Γερμανία βρισκόταν στην καρδιά της Ευρώπης και ο Βίσμαρκ ήταν ένας δαιμόνιος παίκτης του πόκερ, ένας πραγματικός διπλωμάτης που δεν περιοριζόταν από το Κοινοβούλιο, την κοινή γνώμη ή τα μέσα ενημέρωσης. Δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς έναν σημερινό ηγέτη να εγκαταλείπει τα καθήκοντά του για δύο ή τρεις μήνες τον χρόνο. Δεν θα μπορούσε όμως τουλά- χιστον κάθε τόσο να σωπαίνει; Όχι για πολύ, για έναν μήνα, έστω για μια εβδομάδα. Για να παραφράσουμε τη μνημειώδη φράση του βασιλιά Χουάν Κάρλος προς τον Ούγκο Τσάβες, που μεταξύ άλλων έγινε από τα δημοφιλέστερα ring tones στα κινητά: «Ρor que no se callan?».

Οι χειρότεροι απ΄ όλους, σημειώνει ο Κένεντυ, είναι οι Αμερικανοί. Όλοι οι υποψήφιοι για το προεδρικό αξίωμα θεωρούν δικαίωμα και χρέος τους να μιλούν επί παντός επιστητού- κι έχουμε ακόμη έναν χρόνο μπροστά μας μέχρι τις εκλογές! Εξίσου κουραστικός είναι ο Λευκός Οίκος με τις καθημερινές του ανακοινώσεις, για να μη μιλήσουμε για τους αξιωματούχους που ταξιδεύουν καθημερινά σε διάφορες χώρες και μιλούν για τους Παλαιστίνιους, για τη Βόρεια Κορέα, για τα όπλα και για δεκάδες άλλα θέματα. Φλυαρία και αβάσταχτη υπερκινητικότητα χαρακτηρίζουν και τον Σαρκοζί. Πολύ καλύτερη εικόνα παρουσιάζει ο Πούτιν, παρά τις σφοδρές επιθέσεις που εξαπολύει κάθε τόσο εναντίον της Δύσης. Αλλά οι καλύτεροι μαθητές του Βίσμαρκ είναι οι Κινέζοι. Τις εσωτερικές τους διαφορές τις λύνουν κεκλεισμένων των θυρών. Και στις συνεδριάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας, αρκεί ο υπαινιγμός ότι θα βάλουν βέτο για να αλλάξει αμέσως το περιεχόμενο ενός σχεδίου ψηφίσματος...