Μην παίρνεις τη ζωή στα σοβαρά

Η Σάντρα Μενιέ είναι καλλιτέχνης, κλόουν και – κατά δήλωσή της – «τεχνοθεραπεύτρια». Εδώ και δέκα χρόνια δουλεύει σε νοσοκομεία, βοηθώντας τους καρκινοπαθείς, αλλά και τους ανθρώπους που τους συνοδεύουν. Μ’άλλα λόγια, τον πόνο τον έχει ζήσει στο πετσί της. Και πιστεύει ακράδαντα στην αποτελεσματικότητα ενός συγκεκριμένου φαρμάκου: του γέλιου. Σκέφτηκε λοιπόν να εφαρμόσει την ίδια θεραπεία και σε μια άλλη ομάδα ασθενών, που έχουν άμεση ανάγκη να ξαναβρούν την αυτοκυριαρχία, την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθησή τους: τους ανέργους. Κι έπεισε τον δήμο του Σισύ-αν-Μπρι, μιας συνοικίας στο νοτιοανατολικό Παρίσι, να την αφήσει να δοκιμάσει.

Οι ασθενείς της 38χρονης Σάντρα λέγονται Μαρί-Ζοζέ, Σαντρίν, Ελέν, Ντεντέ, Φατουμά, Μιριάμ, Καντιατού. Είναι από 21 ως 51 ετών. Και είναι άνεργες εδώ και δύο με πέντε χρόνια. Η μία δούλευε στο ταχυδρομείο, η άλλη στην Γκαλερί Λαφαγιέτ, η τρίτη πρόσεχε παιδιά. «Στην αρχή το παλεύεις, γράφεις βιογραφικά, ελπίζεις», λέει η Μιριάν Μαρτέν στη Μοντ. «Κι ύστερα παύουν να σε καλούν για συνέντευξη, δεν σου στέλνουν καν αρνητική απάντηση. Αναρωτιέσαι τι φταίει: η διαδρομή, η επιστολή, η ηλικία; Σιγά-σιγά χάνεις την αυτοπεποίθησή σου και κλείνεσαι στο καβούκι σου».

Εδώ αναλαμβάνει το εργαστήρι «έκφραση και επικοινωνία» της Σάντρα Μενιέ. Η τελευταία έχει ένα όπλο στη διάθεσή της: μια κόκκινη μύτη. «Η μεταμφίεση σε κλόουν είναι ένα μέσο που σου επιτρέπει να εξωτερικεύεις τα αισθήματά σου, να λες πράγματα που δεν θα έλεγες διαφορετικά. Αποκαλύπτει το ευαίσθητο κομμάτι του εαυτού μας και ελευθερώνει την έκφραση». Ο κύκλος αποτελείται από πέντε συνεδρίες των δύο ωρών η καθεμιά. Το ξεκλείδωμα όμως των πρωταγωνιστών δεν είναι πάντα εύκολο. Στη διάρκεια της τέταρτης συνεδρίας, που αφορά την αυτοεκτίμηση, μια γυναίκα λέει πως δεν τα καταφέρνει να κάνει ένα κομπλιμέντο. Γιατί; «Δεν ξέρω». Θα μπορούσες τουλάχιστον να το εκφράσεις με χειρονομίες; «Ακόμα κι αυτό είναι δύσκολο». Βάλε την κόκκινη μύτη, παρ’το αστεία, πες ότι είσαι παιδί. «Είναι μπερδεμένο». Αρκεί να πεις μπουμ, μπουμ, βάζοντας το χέρι στην καρδιά. «Δεν μπορώ, όλα αυτά είναι βλακείες». Οσο πιο σοβαρά το παίρνεις, τόσο πιο δύσκολο γίνεται. Μην παίρνεις τη ζωή στα σοβαρά.

Η πέμπτη συνεδρία έχει θέμα τη μίμηση μιας συνέντευξης. «Αποδραματοποιήστε το», λέει η τεχνοθεραπεύτρια. «Σκεφτείτε ότι η συνέντευξη είναι ένα παιχνίδι και μην αντιμετωπίσετε το αποτέλεσμα σαν να είναι καταστροφή». Μία από τις συμμετέχουσες πρέπει να υποδυθεί αυτήν που δίνει τη συνέντευξη, μία άλλη το αφεντικό. «Δεν μπορώ, δεν υπήρξα ποτέ αφεντικό». Κι αν δοκίμαζε την κόκκινη μύτη; «Ας μην ξεχνάμε ότι ο Σαρλό ήταν μια διέξοδος στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη δεκαετία του ‘30», λέει η Σάντρα. «Ο κλόουν στέλνει πάντα ένα μήνυμα. Ο κλόουν είναι ένας φιλόσοφος».

Μια αραβική πραγματικότητα

Ο Αμπντελιλά Μπενκιράν, 57 ετών, δεν φορά ποτέ γραβάτα αλλά θα κάνει μια εξαίρεση όταν τον καλέσει για ακρόαση ο βασιλιάς. Εχει μετριοπαθείς απόψεις. Πριν από τρία χρόνια ανέλαβε την ηγεσία του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, το οποίο ήλθε πρώτο στις βουλευτικές εκλογές της περασμένης Παρασκευής. Πιστεύει, κατά συνέπεια, ότι θα του ανατεθεί η εντολή σχηματισμού της νέας κυβέρνησης του Μαρόκου, και για τον σκοπό αυτό έχει ζητήσει συνεργασία από τους εθνικιστές του κόμματος Ιστικλάκ, τους σοσιαλιστές και τους πρώην κομμουνιστές. Υπάρχει μία λεπτομέρεια: είναι ισλαμιστής. Και λοιπόν;

Στις εκλογές που έγιναν πρόσφατα στην Τυνησία, τις πρώτες μετά την ανατροπή του δικτάτορα Μπεν Αλι, νικητής αναδείχθηκε το επίσης ισλαμικό κόμμα Ενάχντα. Ο αρχηγός του, ο Ρασίντ Γανούσι, έχει ξεκινήσει συνομιλίες με κοσμικά κόμματα προκειμένου να σχηματίσει μια κυβέρνηση συνεργασίας. Εγιναν κάποια παρατράγουδα, όπως η επίθεση εναντίον ενός κινηματογράφου που πρόβαλλε το Περσέπολις, αλλά σε γενικές γραμμές το κλίμα στη χώρα είναι καλό.

Στις εκλογές που ξεκίνησαν χθες στην Αίγυπτο, τις πρώτες μετά την ανατροπή του δικτάτορα Μουμπάρακ, νικητής αναμένεται να αναδειχθεί η Μουσουλμανική Αδελφότητα. Το κόμμα αυτό υπήρξε στο παρελθόν φονταμενταλιστικό, στη συνέχεια όμως υιοθέτησε μια πιο μετριοπαθή στάση και σήμερα θεωρείται συγγενές προς το κόμμα του Ταγίπ Ερντογάν. Οι στρατηγοί δεν βλέπουν με καλό μάτι την προοπτική να αναλάβει την εξουσία. Θα ήταν έγκλημα όμως αν προσπαθήσουν να το εμποδίσουν.

Πριν από την Αραβική Ανοιξη, τα αυταρχικά καθεστώτα του αραβικού κόσμου παραβίαζαν τα ανθρώπινα δικαιώματα, καταδίωκαν τις μειονότητες και χαρακτήριζαν κάθε διαφωνούντα «πράκτορα ξένων δυνάμεων». Το ίδιο κάνουν ακόμη και σήμερα τα καθεστώτα της Συρίας, του Μπαχρέιν, της Σαουδικής Αραβίας. Πρόκειται για μύθο, επισημαίνουν με άρθρο τους στη Χέραλντ Τρίμπιουν οι αναλυτές Εμίλ Νάχλεχ και Αουγκούστους Ρίτσαρντ Νόρτον. Η Αραβική Ανοιξη αποτελεί μια αραβική πραγματικότητα, όχι ένα ξένο μόσχευμα. Οι Αραβες λένε στους ηγέτες τους: «Αρκετά. Θέλουμε να διαχειριστούμε τις υποθέσεις μας ως ελεύθεροι πολίτες».

Μα είναι δυνατόν να συμβιβαστούν οι ισλαμιστές με τη δημοκρατία; Μήπως θέλουμε να γίνουν όλες οι αραβικές χώρες σαν τη Λιβύη, το επόμενο Σύνταγμα της οποίας θα στηρίζεται στη σαρία; Πρώτα απ' όλα, το τελευταίο δεν είναι βέβαιο: το πρότεινε ο πρόεδρος του Εθνικού Μεταβατικού Συμβουλίου, ο Μουσταφά Αμπντούλ - Τζαλίλ αλλά εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο συζητήσεων. Υστερα, μια σειρά από ισλαμικά κόμματα κυβερνούν ήδη ή μετέχουν στις κυβερνήσεις χωρών όπως η Ινδονησία, η Μαλαισία και η Τουρκία, χωρίς να απειλούν τη σταθερότητα ή την εθνική ασφάλεια. Σε κάθε περίπτωση, τίποτα δεν είναι προδιαγεγραμμένο: οι λαοί έχουν αποδείξει την ωριμότητά τους και οι δυτικές κυβερνήσεις επαγρυπνούν.

Είναι αλήθεια πως το σύνθημα «Ala u Akbar» (ο Αλλάχ είναι μεγάλος) στα στόματα χιλιάδων διαδηλωτών ακούγεται κάπως απειλητικό. Ομως η ελευθερία της έκφρασης είναι η ουσία της δημοκρατίας.

Η ειρήνη της Καρχηδόνας

«Haus in Ordnung»: τακτικό σπίτι. Ετσι θα μπορούσε να περιγραφεί το ευρωπαϊκό δόγμα της Αγγελα Μέρκελ. Κάθε χώρα πρέπει πρώτα να βάζει τάξη στο εσωτερικό της κι ύστερα να ζητά αλληλεγγύη από τους συμμάχους της. Τα κοινοτικά όργανα δεν είναι για να αναζητούν συμβιβασμούς και να λαμβάνουν συλλογικές αποφάσεις, αλλά για να καθοδηγούν τα μέλη τους να κάνουν το «σωστό». Κι όποιος δεν μπορεί, όποιος είναι πιο δύστροπος ή πιο ευάλωτος, καλό είναι να καταλάβει ότι δεν δικαιούται να καθυστερεί τους υπολοίπους. Η ομάδα θα προχωρήσει, έστω κι αν στο δρόμο την αφήσουν οι μισοί.

Αυτή είναι η λογική που υπαγορεύει τα τελευταία χρόνια την πολιτική της Γερμανίας, η ίδια λογική βρίσκεται πίσω και από το τελευταίο εύρημα της «οικονομικής Συνθήκης Σένγκεν», ενός νέου Συμφώνου Σταθερότητας στο οποίο θα λαμβάνουν μέρος μόνο οι καλοί μαθητές της Ευρώπης. Είναι η λογική του νικητή. Αλλά η Γερμανία θα έπρεπε να προσέξει περισσότερο, γιατί κάποτε υπήρξε η ίδια θύμα αυτής της λογικής. Στο βιβλίο του «Οι οικονομικές επιπτώσεις της ειρήνης», ο Τζον Κέινς προειδοποιούσε (ματαίως) το 1919 ότι μια εκδικητική πολιτική απέναντι στον ηττημένο του πολέμου θα εκμηδένιζε τις πιθανότητες οικονομικής του ανάκαμψης, και άρα δημοκρατικής του αναγέννησης. Η ειρήνη, τόνιζε, κινδυνεύει να μετατραπεί σε μια «Ειρήνη της Καρχηδόνας», στην τύχη δηλαδή που επέβαλε η Ρώμη στην αρχαία φοινικική πόλη μετά το τέλος του Τρίτου Καρχηδονιακού Πολέμου: οι νικητές σκότωσαν τους περισσότερους κατοίκους, πούλησαν τους υπόλοιπους για σκλάβους και κατέστρεψαν την πόλη.

Σήμερα, ο νικητής είναι η Γερμανία. Κι όπως γράφει η Μπάρμπαρα Σπινέλλι στη Ρεπούμπλικα, θα ήταν παράλογο να ακολουθήσει εκείνη απέναντι στους εταίρους της το δόγμα Delenda Carthago, «η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί». Το σκάνδαλο αυτό μας παραπέμπει στην εποχή του μεσοπολέμου και όχι στα χρόνια μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν επιτέλους η ανθρωπότητα άκουσε τον Κέινς και από μια πραγματική διεθνή συνεργασία γεννήθηκαν οι συμφωνίες Μπρέτον Γουντς και το Σχέδιο Μάρσαλ. Η Γερμανία υπήρξε έκτοτε ένας από τους πιο ένθερμους υπέρμαχους της Ευρώπης, χάρις σε προσωπικότητες όπως ο Αντενάουερ, ο Μπραντ, ο Σμιτ ή ο Κολ. Ο τελευταίος, χωρίς να είναι ένας χαρισματικός καγκελάριος, τόλμησε να θυσιάσει – και μάλιστα παρά την αντίθετη γνώμη της Μπούντεσταγκ – το μοναδικό σύμβολο κυριαρχίας μιας χώρας διαιρεμένης, μιας χώρας που στερούνταν πολιτικής και στρατιωτικής κυριαρχίας: το μάρκο. Και το έκανε με την ελπίδα όχι μόνο να γίνει αποδεκτή η ενοποίηση της χώρας του, αλλά και να γίνει το πρώτο, αποφασιστικό βήμα για μια ισχυρή πολιτική Ευρώπη.

Αυτή η Ευρώπη δεν ήρθε. Και τώρα, μια ομοϊδεάτισσά του απειλεί είτε με την απάθειά της είτε με την αλαζονεία της, ασφαλώς όμως με την ιστορική της άγνοια, να γεμίσει την Ευρώπη με νέες Καρχηδόνες.

Νέοι και γέροι φιλόσοφοι

Το 1977 εμφανίστηκε στους κύκλους της γαλλικής διανόησης ένα παράξενο είδος. Το ονόμασαν «νέοι γάλλοι φιλόσοφοι» και οι κυριότεροι εκπρόσωποί του ήταν τρεις: ο Μπερνάρ-Ανρί Λεβί, ο Αντρέ Γκλικσμάν και ο Αλέν Φίνκιελκροτ. Δεν ήταν ιδιαίτερα συμπαθείς. Ούτε εκθαμβωτικά ευφυείς. Αντίθετα, ήταν μάλλον αλαζόνες και ματαιόδοξοι. Επιπλέον, οι θέσεις τους ξένιζαν: οι διανοούμενοι εκείνης της εποχής δεν συνήθιζαν να καταγγέλλουν τα γκουλάγκ. Η ιστορία απέδειξε ότι όλα αυτά δεν τους στοίχισαν. Μπορεί να μην έγιναν ποτέ πραγματικοί φιλόσοφοι, αλλά πολλοί από αυτούς μπαινοβγαίνουν σήμερα στο προεδρικό μέγαρο και ταξιδεύουν με ιδιωτικό τζετ σε διάφορες προβληματικές περιοχές (ο BHL στη Λιβύη, ο Γκλικσμάν στην Τσετσενία, ο Φίνκιελκροτ στη Σερβία, και όλοι μαζί στο Ιράκ).

Τριάντα χρόνια μετά, σημειώνει ο ισπανός φιλόσοφος Χοσέ Λουίς Πάρδο σε ένα έξοχο κείμενό του στην «Ελ Παΐς», έχει εμφανιστεί μια ομάδα που αποτελεί κατά κάποιο τρόπο την αντίστροφη και συμπληρωματική εικόνα εκείνου του κύκλου. Θα μπορούσε να τους αποκαλέσει κανείς «γέρους γάλλους φιλοσόφους». Βασικά τους μέλη (όλοι πάνω από 70) είναι ο Αλέν Μπαντιού, ο Ζακ Ρανσιέρ και ο Ζαν-Λικ Νανσί (μολονότι ο τελευταίος παίζει και σε άλλη ομάδα). Αρχηγός τους είναι ο πολύ νεότερος Σλαβόι Ζίζεκ, που γεννήθηκε κατά λάθος στη Λιουμπλιάνα. Και βασική τους θέση είναι ότι η σοσιαλδημοκρατία αδυνατεί να αντιμετωπίσει τη λαίλαπα του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού.

Τι πρέπει να πάρει λοιπόν τη θέση της; Το μαντέψατε: ο κομμουνισμός. Οι «γέροι γάλλοι φιλόσοφοι» είναι κομμουνιστές. Αυτό δεν σημαίνει ότι υπερασπίζονται τη Σοβιετική Ενωση ή την Πολιτιστική Επανάσταση του Μάο. Αντίθετα, παίρνουν τις αποστάσεις τους από εκείνα τα γεγονότα. Διεκδικούν όμως το δικαίωμα να κρατούν ψηλά τα λάβαρα του Λένιν, του Τσε και του Πολ Ποτ, ονομάτων που γι' αυτούς δεν παραπέμπουν στους συγκεκριμένους κομμουνιστές αυτού του κόσμου, αλλά σε άλλους, ενός άλλου φανταστικού κόσμου, εξίσου διάσημους και ηρωικούς με τους πρώτους, αλλά απαλλαγμένους ως εκ θαύματος από τα εγκλήματά τους. Ο ιδανικός κομμουνισμός αυτών των διανοουμένων στερείται δόγματος και προγράμματος - άρα γιατί να τον φοβάται κανείς ή να τον απορρίπτει;

Οι «γέροι γάλλοι φιλόσοφοι», γράφει ο Πάρδο, διαπράττουν δύο αδικήματα. Το πρώτο θυμίζει τους θεολόγους: αθωώνουν τον Θεό και επιρρίπτουν όλη την ευθύνη στους δύσμοιρους θνητούς που θυσίασαν τη ζωή τους, την ευτυχία τους και την αρετή τους στο όνομα αυτού του Θεού. Το δεύτερο είναι σοβαρότερο. Σβήνοντας τον ρόλο της υπαρκτής σοσιαλδημοκρατίας και εξαίροντας τον ρόλο του ανύπαρκτου κομμουνισμού, η ομάδα αυτή συμβάλλει στην παγκοσμιοποίηση της πολιτικής παραίτησης. Παραίτησης των πολιτών, που εναποθέτουν τις ελπίδες τους σε μύθους. Παραίτησης των σοσιαλδημοκρατών πολιτικών, που παραδίδονται στους τεχνοκράτες. Ποιος ωφελείται; Φυσικά η Δεξιά. Γιατί η επιλογή μοιάζει σήμερα να είναι ανάμεσα στους brokers του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης και στους brokers των αντίσκηνων που έχουν στηθεί στο απέναντι πεζοδρόμιο. Και όποιος έκανε πολιτική στον ενδιάμεσο χώρο κινδυνεύει να τον παρασύρουν τα αυτοκίνητα.

Νεογκωλικά οράματα

Ο στρατηγός Ντε Γκωλ είχε μια έμμονη ιδέα με την παγκόσμια επιρροή της χώρας του. Και φοβόταν ότι η δημιουργία των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων θα οδηγούσε στη μείωση αυτής της επιρροής. Ανέθεσε λοιπόν το 1961 στον τότε πρεσβευτή της Γαλλίας στη Δανία, τον Κριστιάν Φουσέ, να επεξεργαστεί μια εναλλακτική λύση, που θα λεγόταν «Ενωση Κρατών» και θα εξασφάλιζε μια ισορροπία εξουσιών ευνοϊκή προς τη χώρα του. Αλλά η πρωτοβουλία δεν απέδωσε καρπούς. Η επιτυχία των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και η έλλειψη ενθουσιασμού των άλλων χωρών για μια γαλλοκεντρική συμμαχία οδήγησαν το «Σχέδιο Φουσέ» στον σκουπιδοτενεκέ της Ιστορίας.

Οριστικά; Όχι. Όπως γράφει ο Αρνό Λεπαρμαντιέ στη Μοντ, ο Νικολά Σαρκοζί προσπαθεί μισό αιώνα αργότερα να ξαναδώσει ζωή σ’εκείνο το σχέδιο. Ηδη από τη θέση του υπουργού Εσωτερικών του Ζακ Σιράκ, είχε προσπαθήσει να επιβάλει το 2003 ένα διευθυντήριο των μεγάλων χωρών (Γαλλία, Γερμανία, Βρετανία, Ιταλία, Ισπανία). Ο στόχος του ήταν να βάλει στην άκρη τις μικρές χώρες και τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Αλλά η διεύρυνση της Ευρώπης δεν συμβιβαζόταν μ’ένα τέτοιο σχέδιο. Η χρεοκοπία της Lehman Brothers, το 2008, πρόσφερε στον γάλλο πρόεδρο μια δεύτερη ευκαιρία, που θα του επέτρεπε επιπλέον να συμφιλιώσει τη Γαλλία του ΝΑΙ με τη Γαλλία του ΟΧΙ. Η πρότασή του για συγκρότηση ενός συμβουλίου ηγετών της ευρωζώνης προσέκρουσε όμως αυτή τη φορά στην αντίδραση της Αγγελα Μέρκελ, η οποία φοβόταν ότι με τον τρόπο αυτό θα απομονωνόταν το Βερολίνο από τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, θα υπονομευόταν η εσωτερική αγορά και θα άνοιγε ο δρόμος για μια μη δημοκρατική Ευρώπη.

Ο Σαρκοζί δεν έβλεπε ποτέ με καλό μάτι την Ευρώπη των 27, καθώς θεωρεί ότι έχουν εκχωρηθεί υπερβολικές εξουσίες στην Κομισιόν. Σε τέσσερις βασικούς τομείς – την εσωτερική αγορά, τον ανταγωνισμό, το εμπόριο και την ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζομένων – θα ήθελε την επιστροφή της εθνικής κυριαρχίας. Η Κομισιόν δεν αρέσει ούτε στη Μέρκελ. Η τελευταία προσπαθεί τον τελευταίο καιρό να αποκτήσει τον έλεγχο των προϋπολογισμών της ευρωζώνης. Ο Σαρκοζί δεν είναι διατεθειμένος να δεχθεί κάτι τέτοιο, καθώς φοβάται την εξέγερση των λαών. Το αδιέξοδο έτσι είναι πλήρες. Και τα νεογκωλικά οράματα του γάλλου προέδρου δεν θα γίνουν ποτέ πραγματικότητα.

Αρα; Η ευρωζώνη βρίσκεται πράγματι στο χείλος του γκρεμού; Η μήπως θα δούμε μια διάσπαση ανάμεσα στον Βορρά και τον Νότο; Ένα τέτοιο σενάριο – απαντά ένας άλλος δημοσιογράφος της Μοντ, ο Φιλιπ Ρικάρ – θα σήμαινε ουσιαστικά την εξαφάνιση του ευρώ, αφού δύσκολα μπορεί κανείς να φανταστεί τη συμβίωση δύο ευρώ, ενός βόρειου κι ενός νότιου. Το βέβαιο είναι ότι η νομισματική ένωση στην πρώτη της εκδοχή απέτυχε. Το ερώτημα είναι κατά πόσον θα καταστεί δυνατή η κατασκευή ενός άλλου οικοδομήματος ώστε να αποφευχθεί το μοιραίο.

Ενα εκπαιδευτικό σύστημα ΑΑΑ

Οι μαθητές στη Φινλανδία έχουν μια ωραία συνήθεια: πριν μπουν στην τάξη βγάζουν τα παπούτσια τους. Ισως να έχουν κρίνει οι ψυχολόγοι πως όταν είσαι με τις κάλτσες χαλαρώνεις, και μπορείς έτσι να αφομοιώσεις καλύτερα τη γνώση. Ισως απλώς το σχολείο να θεωρείται προέκταση του σπιτιού, όπου επίσης οι περισσότεροι Φινλανδοί κυκλοφορούν ξυπόλητοι. Εν πάση περιπτώσει, όποιος περάσει έξω από μια αίθουσα διδασκαλίας στο Ελσίνκι ή σε μια άλλη φινλανδική πόλη, θα δει παραταγμένα απ’έξω καμιά εικοσαριά ζευγάρια. Εκτός από το Λαακαβουόρι, μια φτωχή ανατολική συνοικία της πρωτεύουσας. Εδώ, έξω από την τάξη 3C του Δημοτικού βλέπει κανείς μόνο τέσσερα ζευγάρια παπούτσια: της Αναστάσια, του Αρτουρ, του Κέβιν και του Αρθουρ. Τεσσάρων παιδιών που έφτασαν πριν από δυο μήνες με τους γονείς τους στη Φινλανδία από τη Ρωσία και την Εσθονία. Και κάνουν εντατικά μαθήματα φινλανδικών.

Το εκπαιδευτικό σύστημα της Φινλανδίας έχει επανειλημμένα επαινεθεί για την αποτελεσματικότητά του. Στις αξιολογήσεις του ΟΟΣΑ καταλαμβάνει πάντα τις πρώτες θέσεις, γεγονός που αποδίδεται συνήθως στο υψηλό κύρος που απολαμβάνει στη χώρα αυτή η εκπαιδευτική κοινότητα. Όπως σημειώνει όμως η Τζέσικα Σέφερντ στην Γκάρντιαν, υπάρχει μια διάσταση του θέματος που δεν έχει τύχει της απαραίτητης προσοχής: η ιδιαίτερη προσοχή και φροντίδα που δείχνει το σύστημα για τα παιδιά των μεταναστών. Στο Δημοτικό του Λαακαβουόρι, για παράδειγμα, το 45% των μαθητών δεν έχουν για μητρική γλώσσα τα φινλανδικά. Κι όμως οι επιδόσεις τους είναι ίδιες μ’εκείνες των μαθητών από άλλες περιοχές, όπου τα ποσοστά των μεταναστών είναι πολύ μικρότερα.

Η Αναστάσια, ο Αρτουρ, ο Κέβιν και ο Αρθουρ κάνουν μ’ένα δάσκαλο κι ένα βοηθό για 25 ώρες την εβδομάδα όλα τα μαθήματα, εκτός από γυμναστική και τέχνη. Υστερα από ένα διάστημα που κυμαίνεται από έξι μήνες ως ένα χρόνο, κρίνονται έτοιμοι να ενταχθούν στην κανονική τους τάξη. Και δεν είναι μόνο αυτό. Τα τελευταία τριάντα χρόνια, το φινλανδικό κράτος πληρώνει σομαλούς δασκάλους για να βοηθούν παιδιά σομαλών μεταναστών που ζουν στη Φινλανδία να τελειοποιήσουν τη μητρική τους γλώσσα. Επιπλέον, τα σχολεία που βρίσκονται σε σχετικά φτωχές περιοχές ή έχουν μεγάλο αριθμό μαθητών με ειδικές ανάγκες τυγχάνουν ειδικής χρηματοδότησης – στην οποία προστίθενται 1.000 ευρώ το χρόνο για κάθε μαθητή που έχει ζήσει στη Φινλανδία για λιγότερα από τέσσερα χρόνια.

Η κατάσταση των μεταναστών στη χώρα αυτή δεν είναι βέβαια ρόδινη. Το κόμμα των Αληθινών Φινλανδών, που εκτός από το να πετάξει έξω την Ελλάδα από την ευρωζώνη θέλει και να περιορίσει τον αριθμό των μεταναστών, έλαβε τον Απρίλιο 19%. Και πολλοί γονείς (για την ακρίβεια όλο και περισσότεροι) παίρνουν τα παιδιά τους από σχολεία που έχουν πολλούς μετανάστες. Αλλά οι εκπαιδευτικοί είναι απτόητοι: θα εξακολουθήσουν να υπηρετούν τις αρχές τους. Η χώρα τους δεν είναι τυχαία ΑΑΑ.

Οταν οι πολιτικοί βασανίζουν τις αγορές

Η πιο εντυπωσιακή δήλωση ανήκει ασφαλώς στον πρόεδρο του Γιούρογκρουπ, τον Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ. «Πρέπει να κατορθώσουμε να σταματήσουμε τις χρηματοπιστωτικές αγορές», δήλωσε πέρυσι ο πρώην πρωθυπουργός του Λουξεμβούργου. «Εχουμε τα εργαλεία των βασανιστηρίων στο υπόγειο». Σε σύγκριση με την απειλή εκείνη, η δήλωση της Αγγελα Μέρκελ ότι «πρέπει να επιβεβαιωθεί η κυριαρχία της πολιτικής έναντι των αγορών» ακούστηκε ασφαλώς πολύ μετριοπαθής.

Είναι λοιπόν οι αγορές ο μεγάλος εχθρός των ευρωπαίων πολιτικών, ένας άπληστος κερδοσκοπικός μηχανισμός που ποντάρει στη χρεοκοπία των χωρών, ένα αδηφάγο τέρας που πρέπει να υποταχθεί; Ανοησίες, απαντά ο γνωστός αρθρογράφος των Φαϊνάνσιαλ Τάιμς Γκίντεον Ράχμαν. Οι αγορές είναι φίλοι των πολιτικών. Για την ακρίβεια, χωρίζουν τους πολιτικούς από τους οργισμένους πολίτες. Όταν οι αγορές δεν δανείζουν χρήματα στις κυβερνήσεις, οι τελευταίες δεν έχουν άλλο τρόπο να τα εισπράξουν παρά από τους πολίτες, με αύξηση των φόρων ή μείωση των δαπανών. Μόνο οι αγορές μπορούν λοιπόν να γλιτώσουν τους πολίτες από την άγρια λιτότητα.

Μα δεν είναι αλήθεια ότι οι αγορές ή/και οι Αγγλοσάξονες (με αιχμή του δόρατος μάλιστα την εφημερίδα του Σίτι, τους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς) έχουν βάλει σκοπό να καταστρέψουν το ευρώ; Στο κάτω-κάτω, δεν είναι κάποιοι ακροαριστεροί που προβάλλουν αυτόν τον ισχυρισμό, αλλά η ίδια η πρόεδρος των γάλλων βιομηχάνων, η Λοράνς Παριζό. Μόνο που ο μέσος αντικαπιταλιστής διαδηλωτής στο Λονδίνο καταλαβαίνει καλύτερα πώς λειτουργούν οι αγορές από τον μέσο βρετανό πολιτικό ή τον μέσο γάλλο επιχειρηματία, απαντά ο Ράχμαν. Ασφαλώς υπάρχουν χρηματιστές που ποντάρουν στη χρεοκοπία κάποιων ευρωπαϊκών χωρών ή στη διάλυση της ευρωζώνης. Υπάρχουν όμως κι άλλοι που ακολουθούν διαφορετική στρατηγική. Η MF Global για παράδειγμα, μια χρηματιστηριακή εταιρεία που εδρεύει στη Νέα Υόρκη, αντιμετωπίζει τον τελευταίο καιρό προβλήματα επειδή έδειξε υπερβολική εμπιστοσύνη στα ευρωπαϊκά κρατικά ομόλογα.

Η άποψη ότι οι άνθρωποι των χρηματοπιστωτικών αγορών θέλουν την κατάρρευση του ευρώ είναι εσφαλμένη, υποστηρίζει ο βρετανός αρθρογράφος. Αντίθετα, πολλοί χρηματιστές γνωρίζουν ότι ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα οδηγούσε σε χρεοκοπία πολλές τράπεζες και χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, κάτι που με τη σειρά του θα σήμαινε απώλεια θέσεων εργασίας όχι μόνο στο Σίτι και τη Γουολ Στριτ, αλλά και την ευρύτερη κοινωνία. Αυτός είναι ο λόγος που κάθε φορά που μια ευρωπαϊκή σύνοδος καταλήγει σε μια συμφωνία, οι αγορές αντιδρούν θετικά για μερικές ημέρες. Κι έπειτα αρχίζει η ανάλυση των γραπτών κειμένων, και οι αγορές (μαζί με τις ελπίδες) ξαναβουλιάζουν.

Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι η επόμενη διαδήλωση θα έπρεπε να έχει σύνθημα «λαοί και αγορές, κοινός αγώνας». Η αλήθεια όμως είναι ότι οι τράπεζες, οι πολιτικοί και πάνω απ’όλα οι πολίτες θέλουν, ο καθένας για διαφορετικό λόγο, να ξεπεράσει η ευρωζώνη την κρίση χρέους. Τα βασανιστήρια ας τα αφήσουμε για τους βαρβάρους.

ΟΙ επίγονοι του Μπίσμαρκ

Οι Ισπανοί είναι υπερήφανοι: εκείνοι δεν υπέκυψαν στις αγορές, δεν αναγκάστηκαν να αποδεχθούν για πρωθυπουργό έναν μη εκλεγμένο τεχνοκράτη, αντίθετα εξέλεξαν έναν ηγέτη που διακηρύσσει ότι δεν θα του πουν οι Βρυξέλλες τι θα κάνει. Μήπως κατά βάθος είναι οι «Πρώσοι του Νότου»; Η μήπως όλα αυτά θα διαψευστούν στην πράξη και οι Ισπανοί θα συνειδητοποιήσουν ότι στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα περισσότερο από «Τυνήσιοι του Βορρά»;

Πολύς λόγος γίνεται τελευταία για το γαλλογερμανικό Διευθυντήριο, που αναστέλλει τη λειτουργία της δημοκρατίας για να της επιτρέψει να επανεφευρεθεί. Ο φιλόσοφος Ετιέν Μπαλιμπάρ προτιμά τη διατύπωση της «επανάστασης από τα πάνω», που υιοθέτησε (αν δεν επινόησε) ο Μπίσμαρκ. Ο όρος αυτός παραπέμπει στην αλλαγή των ισορροπιών εξουσίας ανάμεσα στην κοινωνία και το Κράτος, την οικονομία και την πολιτική, ως αποτέλεσμα μιας «προληπτικής στρατηγικής» των κυρίαρχων τάξεων. Αυτό ακριβώς φαίνεται να συμβαίνει σήμερα, με την εξουδετέρωση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, τη θεσμοποίηση των δημοσιονομικών ελέγχων από την Ευρωπαϊκή Ενωση, τον καθαγιασμό των τραπεζικών συμφερόντων. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε χαρακτήρισε «πραγματική επανάσταση» την ιδέα της εκλογής του προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου από τους ευρωπαίους πολίτες, η οποία θα προσέδιδε στο νέο οικοδόμημα ένα δημοκρατικό φωτοστέφανο…

Η επανάσταση αυτή προσκρούει σε τρία εμπόδια, γράφει ο Μπαλιμπάρ στη Λιμπερασιόν. Πρώτον, κανένα θεσμικό σχήμα δεν μπορεί να καθησυχάσει τις αγορές, δηλαδή να ανακόψει την κερδοσκοπία, αφού η τελευταία τροφοδοτείται από τους κινδύνους χρεοκοπίας και τα βραχυπρόθεσμα κέρδη που αυτοί οι κίνδυνοι προσφέρουν. Οσο δεν αμφισβητείται η «οικονομία του χρέους» που διέπει τις κοινωνίες μας από πάνω προς τα κάτω, καμιά λύση δεν είναι βιώσιμη.

Το δεύτερο εμπόδιο είναι οι εντεινόμενες ενδοευρωπαϊκές διαφορές. Η συζητούμενη Ευρώπη δύο ταχυτήτων μπορεί να οδηγήσει στην πράξη σε μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων, και κατά συνέπεια στη διάλυση ολόκληρου του ευρωπαϊκού σχεδίου. Οι διαφωνίες για τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας καθυστερούν επικίνδυνα την επίλυση της κρίσης. Οσο για τον μηχανισμό τιμωρίας των άτακτων χωρών, η εμπειρία της Ελλάδας δείχνει ότι δεν μπορεί ούτε να συνεχιστεί ούτε να γενικευτεί.

Το πιο ισχυρό εμπόδιο όμως – επισημαίνει ο γάλλος φιλόσοφος – λέγεται κοινή γνώμη. Οι αλλαγές των συνθηκών, όσο περιορισμένες κι αν είναι, προϋποθέτουν την προσφυγή στο λαό. Κι εκείνος μπορεί πάντα να πει ΟΧΙ, όπως συνέβη το 2004. Στην κρίση στρατηγικής θα προστεθεί τότε και μια κρίση αντιπροσώπευσης. Το ερώτημα είναι λοιπόν τι προσανατολισμό θα έχει αυτή η «εξέγερση των πολιτών». Θα στραφεί άραγε εναντίον του ευρωπαϊκού οικοδομήματος; Θα προσπαθήσει να αντιτάξει στις αγορές νέες, αυτόνομες εξουσίες; Θα αρκεστεί να απαιτήσει την αποκατάσταση του παλιού εθνικού και κοινωνικού Κράτους, που σήμερα διαβρώνεται από την οικονομία του χρέους, ή θα αναζητήσει σοσιαλιστικές και διεθνιστικές εναλλακτικές λύσεις;

Ο καπιταλισμός έχει πολλές όψεις

Οι Αγανακτισμένοι εξαφανίστηκαν τον τελευταίο καιρό από τις πλατείες της Ισπανίας, κι ας ήταν η επικαιρότητα πλούσια σε πολιτικές εξελίξεις. Το ίδιο συνέβη και στην Αθήνα. Το κίνημα «Καταλάβετε το Λονδίνο» συμπλήρωσε, αντίθετα, ένα μήνα ζωής, ενώ το αντίστοιχο αμερικανικό κίνημα δίνει κάθε τόσο στην αστυνομία την ευκαιρία να κάνει επίδειξη δύναμης με εκατοντάδες συλλήψεις. Πολλοί αναλυτές προσδίδουν σε όλες αυτές τις κινητοποιήσεις τον ίδιο, «αντικαπιταλιστικό», χαρακτήρα. Κάνουν λάθος, σημειώνει ο Χα-Τζουν Τσανγκ, συγγραφέας του βιβλίου «23 πράγματα που δεν σας λένε για τον καπιταλισμό». Ο καπιταλισμός έχει πολλές όψεις. Και το να χαρακτηρίζονται συλλήβδην οι διαδηλωτές «αντικαπιταλιστές» επιτρέπει απλώς σε όσους είναι εναντίον των μεταρρυθμίσεων να αποφεύγουν την ουσία του προβλήματος.

Πολλοί Αμερικανοί θεωρούν χώρες όπως η Γαλλία ή η Σουηδία σοσιαλιστικές ή αντικαπιταλιστικές, γράφει ο Τσανγκ στην Γκάρντιαν. Αν όμως οι Αμερικανοί του 19ου αιώνα μπορούσαν να ταξιδέψουν στο χρόνο και να επισκεφθούν τη σημερινή Αμερική, είναι βέβαιο ότι θα την έβρισκαν κι αυτή «σοσιαλιστική». Θ έβλεπαν με φρίκη ότι τα παιδιά δεν είναι πια ελεύθερα να δουλεύουν. Κι ότι οι ενήλικες δεν μπορούν «να δουλεύουν όσο θέλουν», όπως είχε διακηρύξει το Ανώτατο Δικαστήριο το 1905, χαρακτηρίζοντας αντισυνταγματική την απόφαση της πολιτείας της Νέας Υόρκης να περιορίσει την εργασία των αρτοποιών σε 10 ώρες την ημέρα. Πολλά μέτρα που όταν άρχισαν να εφαρμόζονται είχαν χαρακτηριστεί αντικαπιταλιστικά – ο βαθμιαίος φόρος εισοδήματος, το κράτος προνοίας, η απαγόρευση της παιδικής εργασίας, η θέσπιση του οκταώρου – αποτελούν σήμερα συστατικά στοιχεία του καπιταλισμού.

Ο καπιταλισμός έχει εξελιχθεί επίσης με διαφορετικό τρόπο σε κάθε χώρα, συνεχίζει ο νοτιοκορεάτης οικονομολόγος. Στην Ιαπωνία, η διαγώνια μετοχική ιδιοκτησία μεταξύ φιλικών εταιρειών καθιστά δύσκολη τη διαδικασία της εξαγοράς, με αποτέλεσμα οι ιαπωνικές επιχειρήσεις να μπορούν να κάνουν επενδύσεις σε πολύ πιο μακροπρόθεσμο ορίζοντα απ’ό,τι οι βρετανικές ή οι γαλλικές. Ο ίδιος στόχος διασφαλίζεται στη Γερμανία, αλλά με διαφορετικό σύστημα: η εκπροσώπηση των εργαζομένων στο διοικητικό συμβούλιο («συν-διαχείριση») τους επιτρέπει να έχουν λόγο σε ζητήματα όπως το κλείσιμο ή η εξαγορά της επιχείρησης, χωρίς να συνοδεύεται αυτό από μερίδιο στο μετοχικό κεφάλαιο. Ποικίλες μορφές έχει επίσης η εκπροσώπηση των εργαζομένων στις συλλογικές διαπραγματεύσεις: στη Γερμανία γίνεται με συνδικάτα στο επίπεδο του εργοστασίου, στη Σουηδία με ένα κεντρικό συνδικάτο. Στην τελευταία, μια οικογένεια – οι Βάλενμπεργκ – διαθέτει ένα αποφασιστικό μερίδιο μετοχών (άνω του 20%) στις περισσότερες σημαντικές εταιρείες της σουηδικής οικονομίας. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, οι εταιρείες της οικογένειας παράγουν το ένα τρίτο του ΑΕΠ. Παρά ταύτα, η σουηδική κοινωνία χαρακτηρίζεται από μια εντυπωσιακή ισότητα, κάτι που οφείλεται στην αποτελεσματική λειτουργία του κοινωνικού κράτους.

Η ισοπεδωτική κριτική του καπιταλισμού δεν έχει έτσι πολύ νόημα. Το ζητούμενο δεν είναι η κατάργησή του, αλλά η βελτίωσή του προς όφελος της πλειοψηφίας.

Το θάρρος της Αλία

Πάρτε τη γνωστή ιστορία με την όμορφη κοπέλα που γδύνεται κάθε βράδυ μπροστά στο παράθυρό της, ενώ οι ένοικοι της πολυκατοικίας συνωστίζονται στο απέναντι δωμάτιο και την παρακολουθούν, καταγγέλλοντας ταυτόχρονα την προκλητικότητα και την ξεδιαντροπιά της. Μεταφέρετε τώρα αυτή την ιστορία, παραλλαγμένη φυσικά, στον αραβικό κόσμο. Το αποτέλεσμα που θα έχετε είναι εκρηκτικό, εμπρηστικό και ασφαλώς εξίσου υποκριτικό.

Η κοπέλα λέγεται Αλία Μάγκντα Ελμάχντι και είναι μια 20χρονη ακτιβίστρια από το Κάιρο. Ο φίλος της, ο Καρίμ Αμέρ, έμεινε στο παρελθόν για τέσσερα χρόνια στη φυλακή για κάποια κείμενά του που κρίθηκαν προσβλητικά για τον Μωάμεθ και τον Χόσνι Μουμπάρακ. Οταν η ίδια ανέβασε σ' ένα μπλογκ γυμνές φωτογραφίες της, ο στόχος της ήταν να καταγγείλει τη συντηρητική κουλτούρα και τα σεξουαλικά κόμπλεξ της Αιγύπτου. «Δικάστε τα γυμνά μοντέλα που εργάστηκαν στη Σχολή Καλών Τεχνών στις αρχές της δεκαετίας του '70, κρύψτε όλα τα βιβλία για την τέχνη, σπάστε τα γυμνά αγάλματα», έγραψε σ' ένα κείμενο που συνόδευσε τις φωτογραφίες, αναφερόμενη σε πρόσφατες διαδηλώσεις υπερσυντηρητικών ισλαμιστών. «Υστερα γδυθείτε και κοιταχθείτε στον καθρέφτη, ύστερα κάψτε το σώμα που τόσο περιφρονείτε για να απαλλαγείτε για πάντα από τα σεξουαλικά σας κόμπλεξ, προτού εκτοξεύσετε εναντίον μου τις φανατικές σας ύβρεις ή αρνηθείτε το δικαίωμά μου να εκφράζομαι ελεύθερα».

Η πρωτοβουλία της είχε τεράστια απήχηση, σημειώνουν οι «Νιου Γιορκ Τάιμς». Από την περασμένη Κυριακή που αναρτήθηκαν οι γυμνές φωτογραφίες, πάνω από 1,6 εκατομμύριο άνθρωποι επισκέφθηκαν το μπλογκ. Οπως και οι ένοικοι της πολυκατοικίας, όμως, πολλοί έκριναν σκόπιμο να καταγγείλουν τη νεαρή συμπατριώτισσά τους. «Ελευθερία δεν σημαίνει εξαχρείωση και πορνεία», έγραψε κάποιος. Η Αλία ήλπιζε τουλάχιστον να βρει υποστήριξη από τους προοδευτικούς. Αλλά δεν συνέβη ούτε αυτό: μία εβδομάδα πριν από τις βουλευτικές εκλογές, οι τελευταίοι φοβούνται ότι τυχόν σύνδεσή τους με την κοπέλα θα τους στοιχίσει σε ψήφους. Οταν γράφτηκε λοιπόν κάπου (ψευδώς) ότι η Αλία είναι μέλος της Νεολαίας 6 Απριλίου - που έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην εξέγερση του περασμένου Ιανουαρίου - ο εκπρόσωπος της οργάνωσης έσπευσε να διαχωρίσει τη θέση του. «Το κίνημά μας δεν έχει μέλη που συμπεριφέρονται μ' αυτόν τον τρόπο», είπε ο Ταρέκ αλ-Χόλι. «Είμαστε συντηρητικοί νέοι και ενθαρρύνουμε τα μέλη μας να αποτελούν πρότυπα ήθους».

Δεν έλειψαν ασφαλώς κι εκείνοι που εξέφρασαν τον θαυμασμό τους για το θάρρος της Αλία. Μια φεμινίστρια μάλιστα ανήρτησε σε ένδειξη αλληλεγγύης στο twitter και δική της γυμνή φωτογραφία. Το πιθανότερο είναι πάντως ότι η νεαρή μπλόγκερ δεν θα έχει ρόδινο μέλλον σε μια χώρα όπου οι περισσότερες γυναίκες κυκλοφορούν με καλυμμένο το κεφάλι και στους δρόμους βλέπεις σπανίως ένα ζευγάρι να φιλιέται. Αργά ή γρήγορα θα αναγκαστεί να μεταναστεύσει. Εκτός αν αναλάβουν νωρίτερα δράση οι φανατικοί.

Από τον Θουκυδίδη στη Μέρκελ

Μια ξένη αντιπροσωπεία που εκπροσωπεί μια ισχυρή συμμαχία φτάνει μια μέρα σε μια μικρή χώρα της Μεσογείου και απευθύνει τελεσίγραφο: ή θα παραχωρήσετε την εθνική σας κυριαρχία, θα ενταχθείτε στη συμμαχία μας και θα πληρώσετε έναν εξωφρενικό φόρο ή θα σας καταστρέψουμε. Οι πολιτικοί ηγέτες της χώρας αυτής προβάλλουν διάφορα επιχειρήματα προσπαθώντας να αποφύγουν τον εκβιασμό, αλλά οι ξένοι είναι ανένδοτοι. Μάταια επιμένουν οι εκπρόσωποι του λαού ότι δεν μπορούν να εκχωρήσουν την ελευθερία τους. Οι ξένοι αντιπρόσωποι αποχωρούν οργισμένοι και εκτελούν την απειλή τους, αφανίζοντας την ανυπότακτη χώρα.

Όχι, δεν πρόκειται για μια ηρωική περιγραφή της αντιπαράθεσης Αθηνών-Βρυξελλών, δεν θα περιμένατε ασφαλώς να διαβάσετε κάτι τέτοιο σ’αυτή τη στήλη. Η παραπάνω σύγκρουση σημειώθηκε πριν από 2000 χρόνια ανάμεσα σε δύο προγόνους της σύγχρονης Ελλάδας: την πόλη-κράτος των Αθηνών και τη Μήλο. Και την περιγράφει ο Θουκυδίδης στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Το 416 π.Χ., ενώ πολεμούσαν ήδη με τη Σπάρτη, οι Αθηναίοι απαίτησαν από τη Μήλο να ενταχθεί στη Συμμαχία της Δήλου. Όπως επισημαίνει στον ιστότοπο Rue89.com ο Ρόμπερτ Ζαρέτσκι, καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Χιούστον, η Συμμαχία αυτή είχε στην αρχή αμυντικό χαρακτήρα – δημιουργήθηκε άλλωστε μετά τη δεύτερη περσική εισβολή - αλλά στη συνέχεια έγινε εργαλείο του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού. Τα κράτη-μέλη, μην μπορώντας να αποσχιστούν, ήταν αναγκασμένα να υποταχθούν στην αθηναϊκή κυριαρχία και να πληρώνουν έναν ετήσιο φόρο. Η Συμμαχία υπερασπιζόταν τα συμφέροντά τους ακόμη και χωρίς τη θέλησή τους…

Υπάρχουν ασφαλώς μεγάλες διαφορές ανάμεσα σ’εκείνα τα γεγονότα και τα σημερινά, γράφει ο αμερικανός ιστορικός. Η Αθήνα είχε εμπλακεί σ’έναν παγκόσμιο πόλεμο. Η Μήλος ήταν ένα μικρό, ουδέτερο κράτος. Και φυσικά δεν υπήρχε κρίση χρέους. Το διακύβευμα όμως είναι και στις δύο περιπτώσεις το ίδιο: η σχέση ανάμεσα στην εθνική κυριαρχία και τους υπερεθνικούς οργανισμούς. Το κίνητρο για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, δηλαδή ο φόβος της Ρωσίας και του Στάλιν, έχει ξεχαστεί εδώ και πολύ καιρό, όπως είχε ξεχαστεί γρήγορα και ο λόγος που δημιουργήθηκε η Συμμαχία της Δήλου, δηλαδή η περσική απειλή. Κι όπως η Αθήνα είχε μετατραπεί πριν από 2.000 χρόνια σε μια αυταρχική κυβέρνηση, έτσι και τώρα βλέπουμε πίσω από το ευρώ να ορθώνονται το αυστηρό νομισματικό οικοδόμημα της Γερμανίας, μια νευρική ΕΚΤ που ανησυχεί για τον πληθωρισμό και ένα Συμβούλιο Υπουργών που λαμβάνει αποφάσεις χωρίς δημοκρατικό διάλογο. Οι ανώνυμοι γραφειοκράτες των Βρυξελλών δεν είναι και πολύ διαφορετικοί από την ανώνυμη αντιπροσωπεία της Αθήνας: και οι δύο διατυπώνουν προτάσεις που δεν επιτρέπεται να απορριφθούν.

Η τύφλωση και η αλαζονεία που κατέστρεψαν την αρχαία πόλη των Αθηνών – διερωτάται ο Ζαρέτσκι - βρίσκονται άραγε και σήμερα επί το έργον; Οι ευγενείς και ανθρωπιστικές προθέσεις που συνόδευσαν το ευρωπαϊκό σχέδιο έχουν δώσει οριστικά τη θέση τους στα συμφέροντα και τις σκοπιμότητες;

Αναζητείται ηγέτης σαν τον Τσάβι

Oταν πέθανε ο Φράνκο, ο Χαβιέρ Θέρκας ήταν 13 ετών. Κι αυτό που θυμάται είναι η μυρωδιά: mierda y miedo, σκατά και φόβος. Ο δικτάτορας είχε πεθάνει, ο φρανκισμός όχι. Πολλά από τα στελέχη του Λαϊκού Κόμματος άλλωστε, που από την ερχόμενη Δευτέρα θα βρίσκεται στην εξουσία, εκπαιδεύτηκαν στις οργανώσεις εκείνου του καθεστώτος. Και δεν καταδίκασαν ποτέ τη δικτατορία, όπως δεν την καταδίκασε ούτε το ίδιο το κόμμα τους: αντίθετα, την παρουσίαζε πάντα ως ιστορική αναγκαιότητα. Παρ' όλα αυτά, ο συγγραφέας των Στρατιωτών της Σαλαμίνας δεν φοβάται την αλλαγή. «Είναι κάτι αναπόφευκτο και θετικό», λέει σε συνέντευξή του στην Κοριέρε. «Η αλλαγή απελευθερώνει ενέργεια, φέρνει μαζί της την ανανέωση».

Η κρίση έχει αλλάξει ριζικά την Ισπανία. Οι προλετάριοι που είχαν γίνει αστοί ξαναγίνονται προλετάριοι και η υποχώρηση αυτή είναι οδυνηρή. Η ανεργία μεταξύ των νέων φτάνει το 50%. Στην πραγματικότητα - λέει ο Θέρκας - την Κυριακή δεν θα νικήσει η Δεξιά, θα ηττηθεί η Αριστερά. Ο Θαπατέρο είχε καλές προθέσεις. Ηταν τίμιος, θαρραλέος, προώθησε τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων, τόλμησε να τα βάλει με την Εκκλησία. Αλλά δεν είχε ιδέα από οικονομικά. Αρνήθηκε για πολύ καιρό την ύπαρξη της κρίσης. Εμπιστευόταν απόλυτα τον υπουργό Οικονομικών, τον Πέδρο Σόλμπες, μη διστάζοντας πάντως να τον ξεφορτωθεί σε μια νύχτα, το 2009. Είναι αλήθεια επίσης ότι έσπασε το «σύμφωνο της λήθης» για τον εμφύλιο πόλεμο. Το έκανε όμως για να αναθερμάνει την ιδεολογική σύγκρουση ανάμεσα στις δύο Ισπανίες. Τα κίνητρά του ήταν ισπανικά - μόνο που οι εκλογές της Κυριακής δεν είναι ισπανικές, αλλά ευρωπαϊκές.

Για τον υποψήφιο των Σοσιαλιστών, τον Αλφρέδο Ρουμπαλκάμπα, ο Χαβιέρ Θέρκας είναι συγκαταβατικός. «Πανέξυπνος, άριστος γνώστης του κρατικού μηχανισμού, αλλά νούμερο δύο. Δεν έχει ένα γενικό όραμα για την Ισπανία. Δεν είναι σαν τον Τσάβι, που όταν έχει την μπάλα βλέπει όλο το γήπεδο. Μοιάζει περισσότερο με τον Μπουσκέτς: καλός χαφ, αλλά βλέπει μόνο τον πιο κοντινό συμπαίκτη του». Και ο αυριανός Πρωθυπουργός, ο Μαριάνο Ραχόι; «Μέτριος, γκρίζος, κάθε άλλο παρά νέο πρόσωπο. Για πρώτη φορά θα έχουμε έναν Πρωθυπουργό μεγαλύτερο από τον προκάτοχό του. Στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας δεν έκανε τίποτα, δεν άσκησε ουσιαστική αντιπολίτευση, περιορίστηκε σε γενικόλογες διακηρύξεις και άφησε τους Σοσιαλιστές να κάνουν τη βρώμικη δουλειά...».

Σε μια εποχή που η Ευρώπη έχει γίνει μια από τις λιγότερο δημοφιλείς λέξεις, ο Θέρκας δηλώνει πιο ευρωπαϊστής από ποτέ. «Η Ευρώπη είναι η έλλογη ουτοπία μας», τονίζει, «πρέπει να της δώσουμε σάρκα και οστά. Και για να γίνει αυτό, πρέπει οι νέοι ηγέτες του Νότου - ο Μόντι, ο Ραχόι, ο Παπαδήμος - να ασκήσουν πίεση στη Μέρκελ ώστε να αυξηθούν οι εξουσίες της ΕΚΤ και να βελτιωθεί ο συντονισμός μεταξύ των κυβερνήσεων».

Κι ένα αγαλματάκι του Κομφούκιου

Κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει τους Κινέζους ότι στερούνται χιούμορ. Ούτε βέβαια ότι στερούνται της ικανότητας να προκαλούν. Η επιλογή του προσώπου στο οποίο αποφασίστηκε να απονεμηθεί το φετινό βραβείο Κομφούκιος για την Ειρήνη, ένα είδος κινεζικού αντι-νόμπελ, συνδυάζει και τα δύο. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Το βραβείο αυτό θεσπίστηκε πέρυσι. Και ο άνθρωπος που το κέρδισε για πρώτη φορά, μαζί με ένα αγαλματίδιο του φιλοσόφου, ήταν ο πρώην αντιπρόεδρος της Ταϊβάν Λιεν Τσαν. Η απόφαση εκείνη είχε εκληφθεί ως απάντηση στην απονομή του Νόμπελ ειρήνης στον κρατούμενο διαφωνούντα Λιου Σιαομπό. Η απονομή στο Πεκίνο επρόκειτο να γίνει μία ημέρα πριν από την απονομή στο Οσλο. Αλλά κανείς από τους δύο βραβευθέντες δεν παρέστη στην αντίστοιχη τελετή. Ο πρώτος, με δική του απόφαση. Ο δεύτερος, με απόφαση των κινεζικών αρχών.

Ολοι περίμεναν το βραβείο Κομφούκιος να μην ξαναδοθεί. Το μήνυμα άλλωστε είχε σταλεί. Μιας και δεν είχε ληφθεί όμως καμιά απόφαση, η διορισμένη επιτροπή εργαζόταν πυρετωδώς για να επιλέξει τον φετινό εκλεκτό. Ωσπου ξαφνικά στα τέλη Σεπτεμβρίου τα μέλη της έμαθαν ότι παύθηκαν. Το βραβείο μετονομάστηκε σε «βραβείο Κομφούκιος για την Παγκόσμια Ειρήνη». Και δημιουργήθηκε μια καινούργια επιτροπή που, όπως είπε ο παυθείς πρόεδρος στους Νιου Γιορκ Τάιμς, αποτελείται από «πλούσιους και ισχυρούς άνδρες που πρόσκεινται στο Υπουργείο Πολιτισμού».

Ολη αυτή η φασαρία για ένα βραβείο χωρίς καμιά διεθνή αναγνώριση; Φυσικά. Όταν οι Κινέζοι αναλαμβάνουν κάτι, το κάνουν οργανωμένα και μεθοδικά, χωρίς να διακινδυνεύουν τίποτα. Χρειάστηκαν, ας πούμε, πολλά χρόνια για να βρουν πόσα ακριβώς χρωστά ο Αϊ Ουεϊουέι στην εφορία. Και πριν από δύο εβδομάδες του έστειλαν τον ακριβή λογαριασμό: 2,4 εκατομμύρια δολάρια. Ο κινέζος καλλιτέχνης, που είχε ήδη κρατηθεί πρόσφατα για 81 ημέρες σε μυστική τοποθεσία λόγω της επίμονης κριτικής που ασκούσε, ρώτησε πώς μπορεί να ασκήσει έφεση. Για να τον ξεφορτωθούν, του είπαν ότι, για να το μάθει, θα έπρεπε να καταθέσει μέχρι χθες 1,3 εκατομμύρια δολάρια στον τραπεζικό λογαριασμό της εφορίας. Χάρις στη στήριξη χιλιάδων υποστηρικτών του, που έφτασαν να πετούν χάρτινα αεροπλανάκια με χρήματα στο διαμέρισμά του, ο Αϊ μάζεψε εγκαίρως τα χρήματα. Και τώρα περιμένει να μάθει αν θα μπορέσει να ασκήσει έφεση…

Από την ίδια αντικειμενικότητα ανέμενε έτσι όλος ο πλανήτης ότι θα χαρακτηριστεί και η απονομή του βραβείου Κομφούκιος. Χθες ήρθε επιτέλους η δικαίωση. Υστερα από μια σκληρή μάχη με προσωπικότητες όπως ο Μπιλ Γκέιτς (που ήταν και πέρυσι υποψήφιος), η Αγγελα Μέρκελ, ο Κόφι Αναν και ο Τζέικομπ Ζούμα, νικητής αναδείχθηκε ο Βλαντίμιρ Πούτιν. Στην απόφαση της (νέας) κριτικής επιτροπής συνέβαλαν προφανώς οι δημοκρατικές επιδόσεις του ρώσου πρωθυπουργού, οι προσπάθειές του για ειρήνευση στην Τσετσενία και οι άοκνες προσπάθειές του να ανακαλύψει τους δολοφόνους της Ανα Πολιτκόφσκαγια.

Το χάρισμα της μέθης

Το μεγάλο πλεονέκτημα της άγνοιας είναι ότι επιτρέπει κάθε τόσο τη χαρά της ανακάλυψης. Να, μπαίνεις σε ένα βιβλιοπωλείο της Νέας Υόρκης και πέφτεις πάνω σ’ένα βιβλίο που ο συγγραφέας του κάτι σου θυμίζει, ψέματα, ο συγγραφέας του βραβεύτηκε φέτος με το Νόμπελ λογοτεχνίας, αλλά εσύ δεν τον ήξερες, δεν τον είχες ακούσει ποτέ, έχει και δύσκολο όνομα, κατά συνέπεια συμπέρανες ότι δεν αξίζει τον κόπο να ασχοληθείς. Όμως η έκδοση είναι κομψή, όλες οι εκδόσεις του οίκου New Directions είναι κομψές, σε τέτοιες εκδόσεις πρωτογνώρισες τους αγαπημένους σου Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλιαμς και Ντενίς Λέβερτοφ.

«Ακούω να πέφτουν οι πέτρες που πετάξαμε,/ καθάριες δια μέσου του χρόνου./ Στην κοιλάδα οι συγκεχυμένες ενέργειες της στιγμής/ πετούν στριγκλίζοντας από δέντρο/ σε δέντρο, σιωπούν μέσα/ σε αέρα πιο λεπτό από του παρόντος, γλιστρούν/ σαν χελιδόνια από βουνό/ σε βουνό, ώσπου φτάνουν στα πιο μακρινά οροπέδια/ κατά μήκος των ορίων της ύπαρξης. Εκεί,/ όλες οι πράξεις μας,/ καθάριες,/ δεν πέφτουν σε κανέναν άλλο βυθό/ εκτός από μας τους ίδιους». («Οι πέτρες», από τον τόμο Τα Ποιήματα, μετάφραση Βασίλης Παπαγεωργίου, εκδ. Printa, 2004)

Το βιβλίο λέγεται «Το Μεγάλο Αίνιγμα» και η μετάφραση είναι του Ρόμπιν Φούλτον. Δεν μπορείς να φανταστείς πώς ακούγονται στα σουηδικά τα ποιήματα του Τόμας Τρανστρέμερ. Διαβάζοντάς τα όμως στα αγγλικά, σ’ένα πάρκο λουσμένο από τον ήλιο του Νοέμβρη, σ’ένα βαγόνι του μετρό, στο κρεβάτι σου μια νύχτα που δεν σε παίρνει ο ύπνος, έχεις μια παράξενη αίσθηση: πρώτα σε αποσυντονίζουν, όπως μια μουσική που δεν έχεις ξανακούσει ποτέ, κι ύστερα αρχίζουν να σου επιβάλλονται, μέχρι του σημείου που ο ποιητής Κλάουντιο Ροντρίγκεθ αποκαλεί χάρισμα της μέθης.

«Η άνοιξη έρημη/ Το χαντάκι, γεμάτο βελούδινο σκοτάδι/ Σέρνεται δίπλα μου/ Δίχως κατοπτρισμούς/ Το μόνο που φέγγει/ Είναι τα κίτρινα λουλούδια/ Με κουβαλά η σκιά μου/ Όπως μια μαύρη θήκη/ Κουβαλά το βιολί της/ Το μόνο που θέλω να πω/ Αστράφτει απρόσιτο/ Σαν τ’ασημικά/ Στο ενεχυροδανειστήριο». («Η πένθιμη γόνδολα», από την ομώνυμη συλλογή, μετάφραση Βασίλης Παπαγεωργίου, εκδ. Νεφέλη, 2000)

Περπατάς επί δύο ώρες κατά μήκος του ποταμού Χάντσον, έχοντας μαζί σου τα ποιήματα του Τόμας Τρανστρέμερ. Στην αρχή η φωνή του σε σοκάρει. Δεν μοιάζει με καμιά άλλη. Σ’ένα ποίημα ανακατεύονται η καθημερινότητα και το όραμα, τα τοπία της φύσης και τα τοπία των ονείρων, η θλίψη της μοναξιάς και η χαρά του έρωτα. Άλλες φορές η μορφή συρρικνώνεται και θυμίζει χαϊκού, άλλες πάλι απλώνεται, όπως κάνει ο Ελιοτ στα Τέσσερα Κουαρτέτα, ή ο Ουίτμαν, ή ο Ουόλκοτ, ποιητές όλοι που κατέκτησαν τον κόσμο. (Από ένα κείμενο του ισπανού συγγραφέα Αντόνιο Μουνιόθ Μολίνα που δημοσιεύτηκε στην Ελ Παϊς)

Η κοινωνία της ανισότητας

Τον περασμένο αιώνα, το μοντέλο της ανακατανομής του εισοδήματος περιόρισε τις κοινωνικές ανισότητες. Η επιλογή αυτή ήταν συνδεδεμένη με τη μνήμη των μεγάλων συλλογικών δοκιμασιών, και κυρίως των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, και με τον φόβο του κομμουνισμού, που ανάγκασε ακόμη και τα πιο συντηρητικά καθεστώτα να προχωρήσουν σε μεταρρυθμίσεις. Σήμερα, αυτοί οι δύο παράγοντες δεν είναι πια τόσο ισχυροί. Το «κίνητρο» για την αλληλεγγύη έχει έτσι υποχωρήσει. Κι έχουν ενισχυθεί δύο κακά, ουσιαστικά οι δύο όψεις του νεοφιλελευθερισμού: οι ανισότητες κι ένας διαλυτικός ατομισμός.

Η νέα κυρίαρχη ιδεολογία είναι η λατρεία της αξιοκρατίας, λέει ο Πιερ Ροζανβαλόν, καθηγητής στο Collège de France, που το τελευταίο του βιβλίο τιτλοφορείται «Η κοινωνία των ίσων» (θα κυκλοφορήσει προσεχώς από τις Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ). Είναι αλήθεια ότι σε πολιτικό επίπεδο οι δημοκρατίες είναι σήμερα πιο ισχυρές απ' ό,τι πριν από τριάντα χρόνια, τα αντίβαρα πιο οργανωμένα, η ενημέρωση πληρέστερη. Παρακμάζει όμως η δημοκρατία ως κοινωνικός σύνδεσμος που στηρίζεται στην ισότητα. Κι αυτό είναι πολύ επικίνδυνο. Μια δημοκρατία δεν μπορεί να συνεχίσει να αναπτύσσεται όταν λείπει από τα άτομα ή αίσθηση ότι ανήκουν σε μια ενιαία κοινωνία. Ερχεται τότε να γεμίσει το κενό ο λαϊκισμός, με μια εθνικιστική ιδεολογία που στηρίζεται στον αποκλεισμό, την ξενοφοβία και μια υποθετική ομοιογένεια.

Η έμφαση που δίνεται τα τελευταία τριάντα χρόνια στην αξιοκρατία και την ισότητα των ευκαιριών, λέει ο γάλλος καθηγητής σε συνέντευξή του στη «Ρεπούμπλικα», συνοδεύεται από μια σχεδόν ανθρωπολογική μεταμόρφωση του ατομισμού. Εχουμε την εντύπωση ότι διαθέτουμε μια επιπλέον εξουσία στη ζωή μας μόνο και μόνο επειδή είμαστε ενημερωμένοι καταναλωτές. Το ότι έχουμε να διαλέξουμε όμως ανάμεσα σε δέκα κινητά τηλέφωνα δεν μας κάνει υπεύθυνους πολίτες. Το ζητούμενο είναι η επεξεργασία μιας νέας φιλοσοφίας της ισότητας, που δεν θα στηρίζεται πια στην ομοιογένεια και την ισοπέδωση, αλλά θα λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες του καθενός. Μαζί μ' αυτή την ισότητα «θέσεων» πρέπει να προωθηθεί και μια ισότητα «αμοιβαιότητας»: ο καθένας συνεισφέρει με ανάλογο τρόπο σε μια κοινωνία όπου η ισορροπία δικαιωμάτων και υποχρεώσεων είναι ίδια για όλους. Σ' αυτήν ακριβώς την αμοιβαιότητα βασίζονται οι «αόρατοι θεσμοί» που ρυθμίζουν την κοινωνική ζωή: η εμπιστοσύνη, η νομιμότητα, ο σεβασμός της αρχής. Θεσμοί που δυσκολεύονται σήμερα να διατηρήσουν το κύρος τους και την αποτελεσματικότητά τους.

Να γιατί η ισότητα πρέπει να επιστρέψει στο κέντρο του κοινωνικού χώρου, καθιστώντας δυνατή την ισότητα «της συμμετοχής» που βρίσκεται στο κέντρο της πολιτικής και δημοκρατικής ζωής. Η προώθηση αυτού του είδους της ισότητας - δηλαδή μιας συμμετοχής στα κοινά που δεν θα εξαντλείται στην άσκηση του εκλογικού δικαιώματος - είναι προς το συμφέρον όλων. Ενας κόσμος της ανισότητας, εκτός του ότι αποτελεί προσβολή για τους πιο φτωχούς, είναι ένας κόσμος που κυριαρχείται από ανασφάλεια, βία και υψηλό κοινωνικό κόστος. Η κοινωνία της ανισότητας δεν είναι μόνο άδικη, συνιστά και οικουμενική απειλή.

Απειλές και μπλόφες

Το επιχείρημα του Νικολά Σαρκοζί, όπως το εξέθεσε αυτήν την εβδομάδα σε φοιτητές του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου, ακούγεται καταρχήν προφανές. Σήμερα είμαστε 27. Εφόσον ανοιχτούμε προς τα Βαλκάνια, θα γίνουμε 32, 33 ή 34. Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί όμως μια αποτελεσματική ενοποίηση της Ευρώπης με τόσο πολλές χώρες. Αρα πρέπει να επεξεργαστούμε την ιδέα μιας Ευρώπης δύο ταχυτήτων. Η μία ταχύτητα θα οδηγεί σε μεγαλύτερη ενοποίηση και η δεύτερη σε μια συνομοσπονδία.

Η ιδέα αυτή δεν είναι καινούργια. Ηδη από το 1994, ο Καρλ Λάμερς και ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε είχαν μιλήσει για την Kerneuropa, δηλαδή έναν «ευρωπαϊκό πυρήνα». Στην Ευρωπαϊκή Ενωση ανήκουν χώρες, όπως η Βρετανία, η Σουηδία και η Δανία, που όχι μόνο δεν συμμετέχουν στην ευρωζώνη, αλλά δεν θέλουν να ακολουθούν και την αμυντική ή κοινωνική πολιτική των υπολοίπων. Οι ευρωπαϊκές συνθήκες περιλαμβάνουν επίσης διατάξεις που προβλέπουν τη λεγόμενη «ενισχυμένη συνεργασία», τη δυνατότητα δηλαδή ορισμένων χωρών να προχωρούν πιο γρήγορα από τις άλλες - υπό τον όρο να ενισχύουν με τον τρόπο αυτόν το ευρωπαϊκό σχέδιο, όχι να το υπονομεύουν. Μ' άλλα λόγια, οι διαφορετικές ταχύτητες υπάρχουν ήδη. Και δεν είναι δύο, αλλά περισσότερες. Προς τι λοιπόν η ανακίνηση του θέματος από τον γάλλο Πρόεδρο;

Η απάντηση είναι ότι ενδεχομένως δεν οδεύουμε προς μια Ευρώπη δύο ταχυτήτων, αλλά προς δύο Ευρώπες. Οπως έγραφε χθες ο Χοσέ Ιγκνάθιο Τορεμπλάνκα στην «Ελ Παΐς», οι έξι χώρες που έχουν πιστοληπτική αξιολόγηση ΑΑΑ (Γερμανία, Γαλλία, Ολλανδία, Αυστρία, Φινλανδία και Λουξεμβούργο) μπορεί να υποκύψουν στον πειρασμό να συγκροτήσουν μια Ενωση της λιτότητας. Δικαίωμά τους, θα έλεγε κάποιος, αν και θα πρέπει μάλλον να ερωτηθούν οι λαοί τους. Μια τέτοια εξέλιξη, όμως, θα σήμαινε αποκλεισμό των χωρών «δεύτερης κατηγορίας» από οποιαδήποτε βοήθεια. Και ποιες είναι αυτές οι χώρες; Η Βρετανία, με τη συνεχή πολιτική της κωλυσιεργία. Οι υπερχρεωμένες χώρες της Νότιας Ευρώπης, που θα χρειαστούν μια δεκαετία για να σταθούν ξανά στα πόδια τους. Και οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, που θεωρούνται υπεύθυνες για την αποδυνάμωση του ευρωπαϊκού πολιτικού σχεδίου.

Οι συνέπειες από τη διάσπαση της Ευρώπης, σημειώνει ο ισπανός αρθρογράφος, θα ήταν καταστροφικές. Σε οικονομικό επίπεδο, οι αγορές θα τιμωρούσαν ακόμη περισσότερο τις περιφερειακές χώρες, βυθίζοντάς τις στην ύφεση. Σε πολιτικό επίπεδο, θα επανέρχονταν στο προσκήνιο όλες οι λανθάνουσες εντάσεις μεταξύ Βορρά, Νότου, Ανατολής και Δύσης, θα φούντωνε ο αντιευρωπαϊκός λαϊκισμός και θα ενισχύονταν τα αισθήματα κατά του γαλλογερμανικού διδύμου. Το πιθανότερο είναι λοιπόν ότι η σχετική φιλολογία δεν αποτελεί τίποτα περισσότερο από μια μπλόφα, έναν μπαμπούλα που χρησιμοποιεί το Διευθυντήριο για να τρομάξει τους Τεμπέληδες. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν συνιστά μια πραγματική απειλή.

«Αραβική Ανοιξη» στις ορχήστρες

Πριν από 20 χρόνια, ο γνωστός άγγλος μουσικοκριτικός Νόρμαν Λέμπρεχτ έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο «Ο μύθος του μαέστρου», που έγινε εκδοτικό φαινόμενο: μεταφράστηκε σε 17 γλώσσες και πούλησε 250.000 αντίτυπα, περισσότερα από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο για την κλασική μουσική. Ο συγγραφέας υποστήριζε ότι η δουλειά του διευθυντή ορχήστρας, εκτός από μηχανισμός μεταβίβασης των οραμάτων των μεγάλων συνθετών, είναι και ένα κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο, αφού αναπαράγει σχέσεις εξουσίας.

Την εποχή εκείνη, στα τέλη της δεκαετίας του '80, κυριαρχούσαν ακόμη στη μουσική σκηνή ιερά τέρατα όπως ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν, ο Λέοναρντ Μπερνστάιν και ο Γκέοργκ Σόλτι. Οπως γράφει ο ίδιος ο Λέμπρεχτ στην «Ελ Παΐς», οι άνθρωποι αυτοί ήταν κληρονόμοι μιας παράδοσης που χρονολογείται από το 1865, όταν ο Ρίχαρντ Βάγκνερ επέτρεψε στον βοηθό του Χανς φον Μπίλοφ να διευθύνει την όπερα «Τριστάνος και Ιζόλδη» με αντάλλαγμα να τον αφήσει να ξελογιάσει την ωραία Κόζιμα, σύζυγο του Φον Μπίλοφ και κόρη του Λιστ. Το κύρος που απολάμβαναν μεταφραζόταν σε πλούτο: όταν πέθανε ο Κάραγιαν, το 1989, η περιουσία του υπολογίστηκε σε 250 εκατομμύρια ευρώ.

Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε για αρκετά χρόνια, με τους πιο γνωστούς μαέστρους να κερδίζουν σε μια συναυλία όσα 100 μέλη της ορχήστρας μαζί. Οι μουσικοί δεν μπορούσαν να κάνουν και πολλά: ήξεραν ότι για να γεμίζουν οι αίθουσες και να πληρώνονται οι ίδιοι, έπρεπε να διατηρούν τον μύθο ζωντανό. Αλλά τελευταία τα πράγματα έχουν αρχίσει να αλλάζουν, χάρη σε εξεγέρσεις που τα χαρακτηριστικά τους θυμίζουν την Αραβική Ανοιξη. Με τη διαφορά, γράφει ο Λέμπρεχτ, ότι ξεκίνησαν από τη Λατινική Αμερική. Αντιδρώντας στον αυταρχισμό και τις εξωφρενικές απαιτήσεις του μαέστρου Ρομπέρτο Μιντσούκ, πρώην βοηθού του Κουρτ Μαζούρ στη Νέα Υόρκη, οι μουσικοί της Συμφωνικής Ορχήστρας της Βραζιλίας «μαύρισαν» τα πρόσωπά τους στο facebook. Σε ένδειξη αλληλεγγύης έκαναν το ίδιο μουσικοί απ' όλο τον κόσμο, ενώ διάσημοι σολίστες όπως ο Τζόσουα Μπελ, ο Νέλσον Φρέιρε και η Κριστίνα Ορτις ξεκίνησαν ένα διεθνές μποϊκοτάζ κατά της Ορχήστρας της Βραζιλίας. Το αποτέλεσμα ήταν ο Μιντσούκ να μην μπορέσει να παίξει στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη με τους μουσικούς που προσέλαβε στη θέση των «απείθαρχων» και να αναγκαστεί να υποχωρήσει.

Ανάλογες εξεγέρσεις έγιναν στο Μπουένος Αϊρες, όπου οι μουσικοί του Θεάτρου Κολόν έπεισαν τον Πλάθιντο Ντομίνγκο να μην τραγουδήσει μέχρι να επιλυθούν τα προβλήματά τους, και στον Ισημερινό. Διδακτική είναι και η ιστορία του ρώσου διευθυντή ορχήστρας Μαρκ Γκόρενσταϊν, ο οποίος στη διάρκεια μιας συναυλίας προσέβαλε έναν βιολοντσελίστα. Οι μουσικοί ανέβασαν το βίντεο στο YouΤube, ζήτησαν την απόλυσή του και όταν το υπουργείο αρνήθηκε παρουσιάστηκαν στις πρόβες και αρνήθηκαν να παίξουν. Στα τέλη Σεπτεμβρίου, ο Γκόρενσταϊν απολύθηκε. Κι αφού η «Αραβική Ανοιξη» έφτασε στη Μόσχα, ας ελπίσουμε να μην περιοριστεί στη μουσική.

Ψάχνει κάτι αριστερό

«Πες κάτι αριστερό!». Ως άλλοι Νάνι Μορέτι - ο ιταλός σκηνοθέτης που απηύθυνε πριν από χρόνια αυτή την έκκληση στον Μάσιμο Ντ' Αλέμα - , αριστεροί οικονομολόγοι της Γαλλίας καλούν τον υποψήφιο των σοσιαλιστών για την προεδρία Φρανσουά Ολάντ να πάρει τις αποστάσεις του από την πολιτική λιτότητας που ακολουθείται στην Ευρώπη και να προτείνει ένα εναλλακτικό σχέδιο. «Η σιωπή της Αριστεράς είναι εκκωφαντική», δηλώνει στη «Μοντ» ο καθηγητής Σεντρίκ Ντιράν, που έχει υπογράψει το Μανιφέστο των Ανήσυχων Οικονομολόγων (Εκδ. ΠΟΛΙΣ). «Η πολιτική λιτότητας είναι άδικη, επικίνδυνη και αντιδημοκρατική». Για τον Ντανιέλ Κοέν, καθηγητή οικονομίας και σύμβουλο της τράπεζας επενδύσεων Lazard, η Αριστερά πρέπει να υποστηρίξει την ανάπτυξη σε ευρωπαϊκό επίπεδο. «Οι γάλλοι σοσιαλιστές», τονίζει, «δεν είναι υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν τον δρόμο του Παπανδρέου»...

Είναι αλήθεια ότι στην προεκλογική εκστρατεία για το χρίσμα του κόμματός του ο Ολάντ δεν άρθρωσε κάτι πρωτότυπο για την αντιμετώπιση της κρίσης. Αντίθετα μάλιστα με τη Μαρτίν Ομπρί, ενστερνίστηκε πλήρως τον στόχο για μηδενικό έλλειμμα μέχρι το 2016. Πολλοί πιστεύουν ότι αιφνιδιάστηκε από την έκταση που έλαβε η κρίση. Τελευταία πάντως προσπαθεί να αναπληρώσει το χαμένο έδαφος. Σε συνέντευξη Τύπου που έδωσε χθες, ζήτησε να περιοριστεί η δράση των hedge funds, να ληφθούν μέτρα κατά των φορολογικών παραδείσων και να εγκαθιδρυθεί ένας συσχετισμός δύναμης με την Κίνα. Δεν παρέλειψε βέβαια και να επιτεθεί κατά του Νικολά Σαρκοζί, κατηγορώντας τον ότι αφήνει τη Γαλλία απροστάτευτη.

Δεν είναι αρκετά. Οπως επισημαίνει ο διευθυντής σύνταξης του «Νουβέλ Ομπζερβατέρ» Λοράν Ζοφρέν, η γαλλική Αριστερά είναι εγκλωβισμένη σε ένα δίλημμα. Αν δεχθεί τη λιτότητα, θα της πουν ότι δεν διαφέρει από τη Δεξιά. Αν προτείνει μια διαφορετική πολιτική, θα κατηγορηθεί για δημαγωγία. Πρέπει λοιπόν να βγει στην επίθεση. Πρέπει κατ' αρχήν να καταρρίψει διάφορους μύθους. Οπως ότι το χρέος είναι ένα ψευδοπρόβλημα, ένας μπαμπούλας τον οποίο κραδαίνει η Δεξιά για να τρομάξει τους εργαζομένους. Ή ότι η υπεράσπιση του ευρώ οδηγεί μοιραία σε μια δεκαετή λιτότητα. Η Αριστερά πρέπει, στη συνέχεια, να δείξει ότι η πολιτική που ακολουθείται σήμερα δεν είναι μονόδρομος. Η δημοσιονομική μεταρρύθμιση που προτείνει ο ηγέτης των σοσιαλιστών, για παράδειγμα, μπορεί να μην αποκλείει τη λιτότητα, την επιβάλλει όμως πρώτα στους πιο εύπορους. Χρειάζεται ασφαλώς προσπάθεια, αλλά προσπάθεια απ' όλους, ανάλογα με τις δυνατότητες του καθενός. Αλλο ένα μήνυμα προς τον απερχόμενο έλληνα Πρωθυπουργό.

Αυτό που λείπει εμφανώς από τον πολιτικό λόγο του Φρανσουά Ολάντ είναι η Ευρώπη. Μια Ευρώπη που πρέπει να είναι αρωγός και όχι φρένο σ' ένα πρόγραμμα που θα έχει μέριμνα και για την ανάπτυξη. Μια Ευρώπη, που η Κεντρική της Τράπεζα θα χρηματοδοτεί πρόσκαιρα και σε λογικό βαθμό τα μέλη της, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην πάταξη της κερδοσκοπίας και τον περιορισμό των βαρών που σηκώνουν οι πολίτες.

Η κοινή γνώμη είναι σαν την πλαστελίνη

Τι πρέπει άραγε να αισθανόμαστε για την Ελλάδα: συμπάθεια ή οργή; Οργή φυσικά, απαντά στο ερώτημα αυτό του BBC ο Νίκολας Ουόλτον, από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Διεθνών Σχέσεων. «Αντί να αξιοποιήσουν τα χαμηλά επιτόκια και την αποτελεσματικότητα της μεγαλύτερης ενιαίας αγοράς του κόσμου για να προωθήσουν τον εκσυγχρονισμό της οικονομίας, οι έλληνες πολιτικοί συνέχισαν το παιχνίδι εξαγοράς ψήφων επιδεικνύοντας κρατική γενναιοδωρία. Το ίδιο παιχνίδι έπαιξε και ο ελληνικός λαός: το εθνικό παιχνίδι της φοροδιαφυγής συνεχίστηκε με ολυμπιακές επιδόσεις, όπως και το μαγείρεμα των βιβλίων, με έξωθεν βοήθεια και συνενοχή».

Συμπάθεια φυσικά, απαντά ο Σάιμον Τίλφορντ, από το Κέντρο Ευρωπαϊκής Μεταρρύθμισης. «Εχουμε ζητήσει τα δύο τελευταία χρόνια από τους Ελληνες να πραγματοποιήσουν το αδύνατο. Οι περικοπές που έχουν επιβάλει στις δημόσιες δαπάνες είναι μεγαλύτερες απ' ό,τι έχει κατορθώσει να κάνει οποιαδήποτε ανεπτυγμένη οικονομία. Και τώρα, παρ' όλο που η στρατηγική αυτή έχει αποτύχει και έχει αποδειχθεί πλήρως αντιπαραγωγική, ζητάμε από την Ελλάδα να επιβάλει ακόμη μεγαλύτερες περικοπές!».

Ολα είναι σχετικά, επισημαίνει ο ανταποκριτής της «Μοντ» στην Ολλανδία. Η εικόνα της Ελλάδας στη χώρα αυτή είναι, ως γνωστόν, ιδιαίτερα αρνητική. Οι Ολλανδοί μάς θεωρούν τεμπέληδες, απατεώνες και αχάριστους, έτοιμους να φτύσουμε το χέρι που μας βοηθάει. Μόλις όμως ένας δημοσιογράφος γράψει ότι οι αυτοκτονίες έχουν αυξηθεί δραματικά στην Αθήνα ή ότι διεθνείς Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις παρέχουν καταφύγιο σε απελπισμένα παιδιά, αμέσως το κλίμα αλλάζει. Οι απατεώνες γίνονται συμπαθείς. Και οι υπουργοί που μέχρι τώρα χειροκροτούνταν όταν ζητούσαν εγγυήσεις για να δώσουν χρήματα στους ασώτους μετατρέπονται σε άπονους και κακούς.

Η κοινή γνώμη είναι σαν την πλαστελίνη. Η ίδια κοινωνία που υποστήριζε κόμματα τα οποία διακήρυσσαν σιδηρά πυγμή απέναντι στους ξένους συγκινείται ξαφνικά για την περίπτωση ενός αγοριού που καλείται να επιστρέψει στην πατρίδα του με τα αεροπορικά έξοδα πληρωμένα. Πριν από δέκα χρόνια, ο Μάουρο Μανουέλ πήρε το αεροπλάνο από την Ανγκόλα και πήγε στην Ολλανδία. Φιλοξενήθηκε από μια οικογένεια, έμαθε ολλανδικά, γράφτηκε στην τοπική ποδοσφαιρική ομάδα και σπούδασε πληροφορική. Με άλλα λόγια, ενσωματώθηκε πλήρως στην ολλανδική κοινωνία. Κατά βάθος, όμως, παρέμεινε Ανγκολέζος. Με βάση λοιπόν τη νέα νομοθεσία, μόλις έκλεισε τα 18 έλαβε εντολή να εγκαταλείψει τη χώρα. Μάταια ζήτησε η οικογένεια όπου έμενε να τον υιοθετήσει. Ούτε η αριστερή υπουργός μετανάστευσης Νεμπαχάτ Αλμπαϊράκ ούτε ο δεξιός διάδοχός της Γκερντ Λέερς δέχθηκαν να χρησιμοποιήσουν τις εξουσίες τους για να προσφέρουν στον Μάουρο μόνιμη άδεια παραμονής. Τα μέσα ενημέρωσης το έκαναν θέμα. Και ξαφνικά, το 70% των Ολλανδών θέλει ο Μάουρο να μείνει. Οι άλλοι 2.000 ξένοι μπορούν να φύγουν, ο συμπαθητικός ποδοσφαιριστής με το μελαγχολικό βλέμμα όχι. Ακόμα και το ξενοφοβικό κόμμα του Βίλντερς διχάστηκε, με τους μισούς σχεδόν ψηφοφόρους του να ζητούν μια εξαίρεση για τον Μάουρο...

Στηρίζονται πάντα στον εαυτό τους

Ο Ναούμ Μπαρνέα θεωρείται ο ισραηλινός δημοσιογράφος με την καλύτερη δικτύωση και τη μεγαλύτερη επιρροή στη χώρα του. Και σε ένα πρόσφατο άρθρο του στην εφημερίδα Yediot Ahronoth με τον τίτλο «Πυρηνική πίεση», επιτέθηκε κατά του Πρωθυπουργού και του υπουργού Αμύνης. Οι άνθρωποι αυτοί, έγραψε, συμπεριφέρονται επικίνδυνα και χωρίς να συζητούν με κανέναν. Η σκέψη του Νετανιάχου μπορεί να περιγραφεί ως εξής: «Ο Αχμαντινεζάντ είναι ένας Χίτλερ. Αν δεν τον σταματήσουμε εγκαίρως, θα υπάρξει ένα νέο Ολοκαύτωμα». Ο Εχούντ Μπαράκ, πάλι, μπορεί να δίνει στη Δύση την εικόνα ενός περιστεριού λόγω των ανοιγμάτων του προς τους Παλαιστίνιους στο τέλος της θητείας του Κλίντον, αλλά στο ζήτημα του Ιράν είναι πιο γεράκι κι από το αφεντικό του. Με άλλα λόγια, οι δύο άνδρες συμφωνούν πλήρως ότι πρέπει να αναλάβουν δράση εναντίον του Ιράν προτού είναι πολύ αργά.

Ποιος θα τους σταματήσει; Οι αμερικανοί αξιωματούχοι που συναντήθηκαν επανειλημμένα με τον Νετανιάχου και τον Μπαράκ και συζήτησαν μαζί τους το θέμα του Ιράν δεν μπόρεσαν να αποσπάσουν τη δέσμευσή τους ότι δεν θα πραγματοποιηθεί επίθεση χωρίς τη συγκατάθεση της Ουάσιγκτον. Τα κράτη του Κόλπου μπορεί να εκφράζουν δημοσίως την αντίθεσή τους σε μια επίθεση, αλλά θα την υποδέχονταν με ικανοποίηση. Είναι λοιπόν φανερό ότι μόνο μια αντίδραση από το εσωτερικό του Ισραήλ θα μπορούσε να σταματήσει μια επιχείρηση που έχει τεράστιους κινδύνους: έναν παρατεταμένο περιφερειακό πόλεμο, επιθέσεις στο Ισραήλ από τη Γάζα και τον Λίβανο, αλλά και το κλείσιμο των στενών του Χορμούζ με καταστροφικές συνέπειες για την παγκόσμια οικονομία.

Οπως επισημαίνει σε χθεσινό του ρεπορτάζ ο διευθυντής του Νιου Γιόρκερ Ντέιβιντ Ρέμνικ, τα επιχειρήματα αυτά δεν προβάλλονται μόνο από την Αριστερά. «Βλακώδη ιδέα» έχει χαρακτηρίσει μια επίθεση κατά του Ιράν και ο Μέιρ Νταγάν, που διηύθυνε τη Μοσάντ μέχρι τον περασμένο Ιανουάριο. Ανάλογες απόψεις εκφράζουν ο πρώην αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Γκάμπι Ασκενάζι, ο πρώην αρχηγός της ασφάλειας (Σιν Μπετ) Γιουβάλ Ντίσκιν και ο Μπένι Μπέγκιν, γιος του πρώην πρωθυπουργού Μεναχέμ Μπέγκιν. «Αποφάσισα να εκφραστώ δημοσίως γιατί, όταν ήμουν στη Μοσάντ, ο Ντίσκιν, ο Ασκενάζι κι εγώ μπορούσαμε να μπλοκάρουμε μια επικίνδυνη περιπέτεια», τόνισε ο Νταγάν πριν από λίγους μήνες. «Τώρα φοβάμαι ότι δεν υπάρχει κανείς για να σταματήσει τον Μπίμπι και τον Μπαράκ».

Πριν από έναν χρόνο ο Ρέμνικ επισκέφθηκε μια αεροπορική βάση στο κεντρικό Ισραήλ. Ενώ μιλούσε με έναν αξιωματούχο για τα σχέδια επίθεσης εναντίον του Ιράν, πρόσεξε στον τοίχο μια φωτογραφία που έδειχνε ισραηλινά μαχητικά αεροσκάφη να πετούν πάνω από το Αουσβιτς. Η σκηνή ήταν από την 85η επέτειο της πολωνικής αεροπορίας, το 2003. Η λεζάντα έγραφε: «Ισραηλινά αεροσκάφη πάνω από το Αουσβιτς. Θυμόμαστε και δεν ξεχνάμε. Στηριζόμαστε πάντα στον εαυτό μας».

Σενάρια κατάρρευσης

Η κρίση ξεκίνησε με την απόρριψη ενός Συντάγματος για τη διευρυμένη ευρωζώνη. Η Ευρώπη δεν συνήλθε ποτέ από την παράλυση στην οποία τη βύθισαν οι γάλλοι και ιρλανδοί ψηφοφόροι. Τον Απρίλιο του 2012, μετά την απροειδοποίητη χρεοκοπία της Ελλάδας, συνεδρίασε στο Λουξεμβούργο η Επιτροπή Ευρωπαϊκής Σωτηρίας υπό τον δυναμικό πολωνό πρωθυπουργό Ντόναλντ Τουσκ και ανακοίνωσε την κατάργηση της Κομισιόν και την αναστολή όλων των συνθηκών. Είκοσι από τα 29 μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης συμφώνησαν. Η Βρετανία διαχώρισε τη θέση της, ο πρωθυπουργός Νικ Κλεγκ δήλωσε ότι η ΕΕ δεν υπάρχει πλέον και μια εβδομάδα αργότερα συνήλθε στο Λονδίνο η Επιτροπή Ελευθέρων Ευρωπαϊκών Κρατών. Από τη διχοτόμηση της Ευρώπης προέκυψαν δύο ενιαίες αγορές, τρεις ζώνες ελεύθερης κυκλοφορίας τύπου Σένγκεν και είκοσι νομίσματα. Η κυκλοφορία στη σήραγγα της Μάγχης διεκόπη και στο Λονδίνο ξέσπασαν ταραχές πολύ χειρότερες από εκείνες του 2011. Ιστορικό θα μείνει το ερώτημα που απηύθυνε στους συμπατριώτες του ο σκωτσέζος ηγέτης Αλεξ Σάλμοντ, επιστρέφοντας στο Εδιμβούργο από ένα ταξίδι του στη Βαρσοβία, το Βερολίνο και το Λουξεμβούργο, όπου φαίνεται ότι εξασφάλισε οικονομική ενίσχυση. «Γενναίοι Σκωτσέζοι. Φιλοευρωπαίοι πολίτες της Σκωτίας. Θέλετε να παραμείνετε υπό τον έλεγχο του Λονδίνου, μαζί με την Ελλάδα, τη Σικελία και τη Λετονία; Η προτιμάτε να αναβιώσετε την ιστορική αποστολή της Σκωτίας και, ως εταίροι των περισσοτέρων ευρωπαϊκών εθνών, να ενταχθείτε στην ένωσή τους ως ένα υπερήφανο, ελεύθερο και κυρίαρχο βασίλειο;».

Το σενάριο αυτό - ομολογουμένως εφιαλτικό, από πολλές απόψεις - ανήκει στον Νόρμαν Ντέιβις. Ο άγγλος ιστορικός, που το τελευταίο του βιβλίο λέγεται «Χαμένα Βασίλεια: Η Ιστορία της Μισοξεχασμένης Ευρώπης», επισημαίνει στους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς ότι όλοι οι ανθρώπινοι θεσμοί αργά ή γρήγορα καταρρέουν. Η Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία συγχωνεύτηκε με τη Δυτική Γερμανία, η Γιουγκοσλαβία διαλύθηκε, το ίδιο θα γίνει και με ένα οικοδόμημα που στερείται βιώσιμων οργάνων δημοσιονομικής και πολιτικής διακυβέρνησης όπως είναι η Γιούρολαντ. Οι γέφυρες του Παρισιού θα γεμίσουν με αστέγους, οι φτωχοί της Ισπανίας θα καταφύγουν στις αρένες των ταυρομαχιών και οι Ευρωπαίοι θα ξαναμάθουν την τέχνη του αντιπραγματισμού.

Και ο Ντέιβις ιστορικός είναι, δικαιούται να φανταστεί όποιο σενάριο θέλει, το ερώτημα «What if» γοήτευε άλλωστε ανέκαθεν τους συναδέλφους του. Οταν κάνει το ίδιο όμως ένας δημοσιογράφος, υποχρεούται να αναφέρει τις πηγές του. Με μεγάλο ενδιαφέρον αναζητήσαμε λοιπόν τους ανθρώπους που έπεισαν τον Λάντον Τόμας Τζούνιορ να γράψει στους Νιου Γιορκ Τάιμς ότι ενισχύονται τα επιχειρήματα πως είναι προς το συμφέρον της Ελλάδας να εγκαταλείψει το ευρώ. Ανάμεσά τους, ο Βασίλης Σεραφειμάκης, «στέλεχος της Avinoil που αρθρογραφεί σε σκοτεινά μπλογκ», μερικοί έλληνες οικονομολόγοι που διδάσκουν στο εξωτερικό, ο Θεόδωρος Κατσανέβας και ο Γιώργος Κουρής.

Αλλη μια προσπάθεια συνάδελφε, δεν μας έπεισες.