Η μουσική τα λέει όλα

Κουτσομπολιά, κακίες, αποκαλύψεις: η εποχή μας διψά για γαργαλιστικές πληροφορίες γύρω από τους διάσημους, ζώντες και πεθαμένους. Στην περίπτωση της τέχνης, όμως, πόσο μπορεί να βοηθήσει μια βιογραφία, όσο αποκαλυπτική κι αν είναι;

Το τελευταίο μέρος της Έκτης Συμφωνίας του Τσαϊκόφσκι, της λεγόμενης Παθητικής, αποπέμπει μια απέραντη θλίψη. Η αίσθηση αυτή, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο συνθέτης πέθανε λίγο μετά την ολοκλήρωση της συμφωνίας, έχει οδηγήσει πολλούς να πιστέψουν την εκδοχή της αυτοκτονίας. Η εικόνα του φτωχού Τσαϊκόφσκι που γράφει νότες σε ένα παγωμένο δωμάτιο της Αγίας Πετρούπολης ενώ σκέπτεται να αφαιρέσει τη ζωή του επηρέασε αποφασιστικά το άκουσμα της μουσικής του. Όπως γράφει όμως ο Ντέηβιντ Μπράουν στο βιβλίο του «Τσαϊκόφσκι: Ο Άνθρωπος και η Μουσική του» (εκδ. Faber), τίποτα τέτοιο δεν έχει αποδειχθεί. Άλλωστε, τραγικό χαρακτήρα δεν έχει μόνο η Παθητική, αλλά και πολλά προηγούμενα έργα του συνθέτη.

Η μελέτη του Μπράουν είναι ένα από τα πέντε βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα για τέσσερις μεγάλους Ρώσους συνθέτες: τον Τσαϊκόφσκι, τον Προκόφιεφ, τον Στραβίνσκι και τον Σοστακόβιτς. Όπως η βιομηχανία του τουρισμού εμπλουτίζεται συνεχώς με καινούργια, όλο και πιο λεπτομερή βιβλία για τα μέρη που «πρέπει» οπωσδήποτε να επισκεφθούμε και τα «δέκα πράγματα» που πρέπει οπωσδήποτε να κάνουμε εκεί, έτσι και η βιομηχανία της τέχνης έχει την τάση να καθοδηγεί τους φιλότεχνους για το πώς πρέπει να δουν έναν πίνακα ή να ακούσουν ένα έργο συμφωνικής μουσικής. Δεν μπορούμε να ακούσουμε πια μια συμφωνία χωρίς να μας πουν υπό ποιες συνθήκες γράφτηκε και ποιο είναι το «νόημά» της. Με τον τρόπο αυτό, όμως, μας προγραμματίζουν να ακούμε με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Αν δεν τροφοδοτούμασταν με όλες αυτές τις πληροφορίες, σημειώνει ο Άντριου Κλαρκ στους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς, θα ήμασταν πιο ανοιχτοί στους ήχους.

Το βιβλίο του Άντονυ Φίλιπς «Σεργκέι Προκόφιεφ: Ημερολόγιο 1907-14» (εκδ. Cornell University Press) περιλαμβάνει συναρπαστικές πληροφορίες για τα παιδικά χρόνια του συνθέτη, όπως η θριαμβευτική αποφοίτησή του από το ωδείο της Αγίας Πετρούπολης, αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί το Πρώτο Κονσέρτο για Πιάνο εντυπωσίασε τόσο πολύ τους δασκάλους του. Ο ίδιος ο Προκόφιεφ πίστευε στην αξία του ημερολογίου του, γι' αυτό και το άφησε στις Ηνωμένες Πολιτείες όταν επέστρεψε στη Σοβιετική Ένωση, το 1936. Ο συμπολίτης του Ιγκόρ Στραβίνσκι αντίθετα, που δεν έκανε το λάθος να επιστρέψει στην πατρίδα του, δεν άφησε ημερολόγιο. Και μερικοί απ' αυτούς που ανέλαβαν να αναλύσουν το έργο του, όπως ο Στήβεν Ουόλς στη «Δεύτερη Εξορία, Γαλλία και Αμερική 1934-1971» (εκδ. Knopf), μάλλον διώχνουν τον αναγνώστη από τη μουσική του Στραβίνσκι παρά τον βοηθούν να την πλησιάσει.

Τα λόγια έχουν ένα όριο, καταλήγει ο μουσικοκριτικός της βρετανικής εφημερίδας. Από ένα σημείο κι έπειτα, η μουσική τα λέει όλα.