Περιθωριακοί εναντίον αναγνωρισμένων

Ο Μαξ Ερνστ υπήρξε ένας διάσημος υπερρεαλιστής. Ο Γκιγιώμ Πιζόλ ήταν γιος επιπλοποιού και πέρασε τη μισή του ζωή σε ένα ψυχιατρείο. Τι σχέση μπορεί να έχουν μεταξύ τους τα έργα των δύο αυτών ανθρώπων;

Το ερώτημα αυτό το έθεσε για πρώτη φορά στον εαυτό του ο Πικάσο, όταν οργάνωσε ένα γεύμα για τον ερασιτέχνη ζωγράφο Ανρί Ρουσώ, γνωστό και ως λε Ντουανιέ («ο τελώνης»). Σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα, στο ίδιο ερώτημα αποπειράται να απαντήσει μια έκθεση που θα φιλοξενείται μέχρι τις 25 Ιουνίου στην γκαλερί Whitechapel του Λονδίνου. H βασική ιδέα ήταν να τοποθετηθούν δίπλα-δίπλα τα έργα περιθωριακών καλλιτεχνών (τροφίμων ψυχιατρείων, εγκληματιών, αυτοδίδακτων οραματιστών) και οι πίνακες μεγάλων Δασκάλων, ανθρώπων σαν τον Γκωγκέν, τον Ματίς και τον Πικάσο που αναζήτησαν συχνά πηγές έμπνευσης σε μακρινούς και απομονωμένους πολιτισμούς.

Όπως επισημαίνει η Ρέιτσελ Κάμπελ-Τζόνστον στους Τάιμς, το 1921 ο Ελβετός Βάλτερ Μοργκεντάλερ δημοσίευσε την κλινική μελέτη ενός ασθενούς του, του εργάτη φάρμας Άντολφ Βέλφλι, ο οποίος κλείστηκε σε άσυλο για παρενόχληση παιδιών και διακόσμησε το δωμάτιό του με έργα που είχαν σχέση με την επιθυμία του να γίνει άγιος. Ένα χρόνο αργότερα, ο Γερμανός Χανς Πρίντσχορν εξέδωσε ένα βιβλίο με τίτλο «H Τέχνη των Ψυχικά Ασθενών», όπου συνέκρινε τα έργα τροφίμων ψυχιατρείων με τα προϊόντα της καλλιτεχνικής σκηνής της εποχής. Το βιβλίο αυτό οδήγησε τον Ζαν Ντυμπυφέ, τον Αντρέ Μπρετόν και άλλους ζωγράφους να αναζητήσουν έργα όπου «η μίμηση δεν παίζει κανένα ρόλο και τα υλικά, ο ρυθμός, το στυλ δεν απορρέουν από καλλιτεχνικές συμβάσεις». H συλλογή του Ντυμπυφέ με τίτλο «Ακατέργαστη Τέχνη», που πρωτοπαρουσιάστηκε το 1949 στο Παρίσι, στεγάζεται σήμερα στη Λωζάννη.

Όταν έρχεσαι αντιμέτωπος σήμερα με αυτά τα έργα, σημειώνει η Βρετανίδα δημοσιογράφος που επισκέφθηκε την έκθεση, διακατέχεσαι από μια περίεργη αίσθηση. Μικροσκοπικοί και πυκνοί, οι πίνακες των «περιθωριακών» καλλιτεχνών έχουν μια περίεργη δύναμη. Δεν σε αφήνουν να τους απολαύσεις από απόσταση, αλλά σε καλούν να κάνεις ένα βήμα παραπάνω, να βυθιστείς στον κόσμο τους, να μεταφερθείς στην εποχή τους. Τα πρόσωπα του Πωλ Ντυχέμ σε ξαφνιάζουν και η σύγκριση με τα πρόσωπα του Πάουλ Κλέε σε αποσυντονίζει. Δίπλα στα απειλητικά πλήθη του Ντυμπυφέ εκτίθενται οι περίεργες φιγούρες της Περλ Άλκοκ, μιας γυναίκας από τις Δυτικές Ινδίες που εξακολουθεί να ζει και να εργάζεται στο Λονδίνο. Αλλά το τελικό συμπέρασμα δεν βγαίνει εύκολα. Πρώτα απ' όλα επειδή απουσιάζουν αρκετοί από τους «έξω» που αργότερα μπήκαν «μέσα», όπως ο Βαν Γκογκ ή ο Ρίτσαρντ Νταντ. Οι ίδιοι οι όροι «έξω» και «μέσα» είναι σχετικοί, αν λάβει κανείς υπόψη ότι ζούμε σε μια εποχή που όλα έχουν δοκιμαστεί, άρα όλα έχουν νομιμοποιηθεί. Τα περιθώρια για το καινούργιο έχουν στενέψει επικίνδυνα.