H θρησκεία της μελαγχολίας

Κατά γενική ομολογία εντυπωσιακή, η έκθεση για τη Μελαγχολία στο Grand Palais του Παρισιού τελειώνει σε μία εβδομάδα και δυστυχώς δεν θα προλάβουμε να τη δούμε. Αυτήν τη λατρεία της μελαγχολίας, όμως, μήπως πρέπει να την ξανασκεφθούμε;

H Νάνσυ Χιούστον διακρίνει δύο είδη μελαγχολίας. Το ένα είναι η μελαγχολία ως παθολογία: η Καναδή συγγραφέας γνωρίζει καλά αυτό το φαινόμενο, η δυστυχία και η κατάθλιψη αποτελούν παλιούς της συντρόφους, χάρις στην ύπαρξή τους, παρά την ύπαρξή τους, γράφει τα βιβλία της, το παραδέχεται. Το δεύτερο είδος, που σκοπίμως συγχέεται με το πρώτο, είναι η μελαγχολία ως φιλοσοφία. Είναι μια αντίληψη που έχει γίνει η θρησκεία των σύγχρονων καλλιτεχνών και διανοουμένων και μπορεί να συμπυκνωθεί στη φράση: «Αφού είμαστε καταδικασμένοι να πεθάνουμε, η ζωή δεν έχει κανένα νόημα». Είναι εκείνο το απόσπασμα από τον «Πέπλο» του Μίλαν Κούντερα (Εκδ. Εστία, μετάφραση Γιάννη Χάρη): «Γιατί όλα είναι διά μιας ξεκάθαρα: η ανθρώπινη ζωή καθαυτήν είναι ήττα. Το μόνο που μας μένει απέναντι σ' αυτήν την αναπότρεπτη ήττα που λέγεται ζωή είναι να προσπαθήσουμε να την κατανοήσουμε. Εδώ βρίσκεται ο λόγος ύπαρξης της τέχνης του μυθιστορήματος».

Γιατί τόση μαυρίλα; Πώς και από ποιους αναγορεύτηκε η μελαγχολία σε μια διαχρονική αλήθεια; Γνωρίζουμε μερικούς από τους ενόχους: Μπωντλαίρ, Φλωμπέρ, Κάφκα, Νίτσε. Οι κληρικοί αυτής της λαϊκής εκκλησίας, γράφει η Χιούστον στη Λιμπερασιόν, θέλουν να μας πείσουν ότι έχουμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε δύο και μόνο χρώματα: το μαύρο (που είναι γι' αυτούς η μόνη αλήθεια) και το ροζ (το γλυκανάλατο, το επιτηδευμένο). Όποιος διατρέξει την έκθεση στο Grand Palais και ξεφυλλίσει τα δεκάδες έντυπα που τη συνόδευσαν παρατηρεί ότι η τρέλα εξυμνείται, η κατάθλιψη εξιδανικεύεται, ο «μαύρος ήλιος» είναι ο μόνος αληθινός, ο μόνος αποδεκτός ήλιος πάνω από το κεφάλι μας. Συγγραφείς, φιλόσοφοι και ιστορικοί της τέχνης υποστηρίζουν ότι η καλλιτεχνική διάνοια ήταν πάντα συνδεδεμένη με την κατάθλιψη, κάτι που είναι πιθανό. Υποστηρίζουν όμως ακόμη - κάτι που είναι συζητήσιμο - ότι οι καλλιτέχνες έχουν πρόσβαση στην «αλήθεια» της ανθρώπινης ύπαρξης, και ότι η αλήθεια αυτή είναι οπωσδήποτε μαύρη. Από αυτήν τη θρησκεία της τέχνης αποκλείονται έτσι όλοι εκείνοι, η συντριπτική πλειονότητα του ανθρωπίνου είδους, που καταφέρνουν να δώσουν ένα νόημα στην ύπαρξή τους μέσα από την καθημερινότητά τους: τον έρωτα, τη φιλία, τη δουλειά, τη γέννα, την κηπουρική, το τάι-τσι, το παραπέντε ή τους πιθήκους μπονόμπο.

Παρατηρώντας μια γειτόνισσα που φρόντιζε τα λουλούδια της, η Βιρτζίνια Γουλφ έγραφε κάπου: «H Μαντάμ Σαράς στον κήπο της: ίσως αυτό να είναι η αλήθεια». Κι αν δεν είναι H αλήθεια, είναι ασφαλώς κι αυτό MIA αλήθεια. Που κανείς διανοούμενος, στο όνομα κανενός αξιώματος, δεν μπορεί να μηδενίσει.