H επικαιρότητα του Aντόρνο

Τη χρονιά που τελείωσε ο B' Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Αντόρνο ήταν 42 ετών και ο Τόμας Μαν 70. Πώς εξηγείται ότι η διάγνωσή τους για την κατάσταση της Ευρώπης είναι σήμερα τόσο επίκαιρη;

Στις 3 Ιουνίου του 1945, ένα μόλις μήνα μετά το τέλος του πολέμου, ο Αντόρνο έστειλε μια επιστολή στον Τόμας Μαν για να του ευχηθεί για τα εβδομηκοστά γενέθλιά του. Ο φιλόσοφος ζούσε εξόριστος στην Καλιφόρνια, όπως και ο συγγραφέας. Στην επιστολή του, ζητούσε από τον Μαν να μην αφήσει τη δημιουργικότητά του να επηρεαστεί από τις φρικτές εικόνες που έρχονταν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι διανοούμενοι έπρεπε να αντισταθούν στη φρίκη, να αποκομίσουν τα απαραίτητα διδάγματα, να βοηθήσουν την ανθρωπότητα να προχωρήσει.

Πέντε χρόνια αργότερα, στις 3 Ιουνίου του 1950, ο Αντόρνο έστειλε από τη Φρανκφούρτη νέα επιστολή στον ηλικιωμένο συγγραφέα, ο οποίος είχε μετακομίσει στο Gran Hotel Dolder της Ζυρίχης. Αυτή τη φορά, ο φιλόσοφος τού ζητούσε να ανακαλέσει την απόφασή του να μείνει μακριά από τη χώρα του. Όπως έγραφε, περισσότερο κι από τον εθνικισμό, τον νεοφασισμό και τον αντισημιτισμό, τον ανησυχούσε ένα άλλο φαινόμενο: η πολιτισμική οπισθοδρόμηση. Αξίες και αρχές που αποτελούσαν τα θεμέλια της κοινωνίας γίνονταν παιχνίδια στα χέρια οποιουδήποτε ήθελε να τις αμφισβητήσει.

«Ούτε δέκα άλογα δεν θα μπορούσαν να με τραβήξουν πίσω στη Γερμανία», απάντησε ο Τόμας Μαν, απορρίπτοντας την παράκληση του φίλου του. Ο συγγραφέας ήταν απογοητευμένος γιατί η έκκληση που είχε απευθύνει στις αρχές του πολέμου στους συμπατριώτες του να δείξουν αξιοπρέπεια, γενναιότητα και κοινή λογική είχε πέσει στο κενό. Αυτό που προκαλεί όμως εντύπωση σε όποιον ξαναδιαβάζει εκείνες τις επιστολές, γράφει ο Χέρμαν Τερτς στην Ελ Παΐς, είναι η τραγική επικαιρότητα της διάγνωσης του Αντόρνο. H πολιτική στάση μιας κοινωνίας που έβγαινε από έναν καταστροφικό πόλεμο με εκατομμύρια νεκρούς, ευθυνόταν για ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα της ιστορίας και ζούσε ανάμεσα σε περιττώματα και ποντίκια, μοιάζει τόσο πολύ με τη σημερινή στάση πλούσιων κοινωνιών, που δεν έζησαν κανέναν πόλεμο και γνωρίζουν μια ευημερία προσβλητική για τον υπόλοιπο κόσμο. Εξήντα χρόνια ειρήνης, ελευθερίας και υλικής ευημερίας δεν στάθηκαν φαίνεται αρκετά για να αυξήσουν την αυτοεκτίμηση των Ευρωπαίων και να βελτιώσουν τη σχέση τους με την πνευματική τους κληρονομιά.

«H οπισθοδρόμηση αντανακλάται στην απουσία διατύπωσης μιας σαφούς πολιτικής θέσης, στην προθυμία υπεράσπισης οποιασδήποτε θέσης, ανεξαρτήτως των συνεπειών», τόνιζε το 1950 ο Αντόρνο στην επιστολή του. H οπισθοδρόμηση αυτή μάς επιτρέπει σήμερα να κλείνουμε τα μάτια στον αυταρχισμό του Πούτιν, να ανεχόμαστε τη συνεχιζόμενη καταπίεση των γυναικών στον αραβικό κόσμο, να δικαιολογούμε την τρομοκρατία στο όνομα της φτώχειας. Κάτι φταίει γι' αυτή τη γενικευμένη σύγχυση, παρατηρεί ο Τερτς. Και δυστυχώς ο Αντόρνο κι ο Τόμας Μαν δεν ζουν για να μας το αναλύσουν.