Η αντίθετη δημοκρατία

Η δυσπιστία και η δυσαρέσκεια των πολιτών απέναντι στους ηγέτες τους γενικεύονται και εκδηλώνονται με διάφορες μορφές. Αλλά ο πιο ενδεδειγμένος τρόπος τιμωρίας δεν είναι, πια, η κάλπη.

Σύμφωνα με τον Γάλλο ιστορικό Πιερ Ροζανβαγιόν, που διδάσκει στο College de France και προΐσταται της Δημοκρατίας των Ιδεών, υπάρχουν δύο σφαίρες και δύο στιγμές στη ζωή των δημοκρατιών. Η πρώτη είναι η εκλογική διαδικασία, με στόχο τη σύναψη ενός συμβολαίου μεταξύ των ψηφοφόρων και των ηγετών τους. Η δεύτερη είναι ο έλεγχος αυτών των ηγετών, η διόρθωση των λαθών τους, η υπενθύμιση των υποσχέσεών τους, η επαναφορά τους στην τάξη. Η δεύτερη αυτή δραστηριότητα, που θα μπορούσε να ονομαστεί «αντι-δημοκρατία», εκδηλώνεται μέσα από τις δημοσκοπήσεις, τις διαδηλώσεις, τα μέσα ενημέρωσης, τις παρεμβάσεις των δικαστηρίων. Η «αντι-δημοκρατία» δεν είναι το αντίθετο της δημοκρατίας, αλλά μάλλον η αντίθετη δημοκρατία, η δημοκρατία των έμμεσων εξουσιών που είναι διεσπαρμένες στο κοινωνικό σώμα, η αρνητική δημοκρατία στη σκιά της θετικής δημοκρατίας. Δίπλα στον λαό - ψηφοφόρο υπάρχει ο λαός εν εγρηγόρσει, ο λαός - βέτο, ο λαός - δικαστής.

Καλός πολίτης - επισημαίνει ο Ροζανβαγιόν στον Νουβέλ Ομπζερβατέρ - δεν είναι μόνο ο πολίτης που ψηφίζει, αλλά κι εκείνος που παρακολουθεί τις εξουσίες, που τις κρίνει, που τις αξιολογεί. Βέβαια, το όριο ανάμεσα στην «καλή» αντι-δημοκρατία της επαγρύπνησης και τη μηδενιστική της καρικατούρα είναι λεπτό. Ο θετικός και ενεργός έλεγχος των εξουσιών δίνει εύκολα τη θέση του σε έναν ψυχαναγκαστικό και διαρκή στιγματισμό κάθε κυβερνητικής αρχής, που μετατρέπεται έτσι σε δύναμη εχθρική, ξένη προς την κοινωνία. Με τον λαϊκισμό θριαμβεύουν οι «αρνητικές μάζες» στις οποίες αναφερόταν ο Ελίας Κανέττι. Οι σύγχρονοι «αρνητές» δεν μοιάζουν με τους αντάρτες ή τους διαφωνούντες του παρελθόντος. Η στάση τους δεν έχει κάποιον ορίζοντα. Εκφράζουν απλώς με άτακτο και οργισμένο τρόπο την αδυναμία τους να δώσουν μια κατεύθυνση στα πράγματα και να βρουν τη θέση τους στον κόσμο.

Αλλά η κυρίαρχη τάση δεν είναι αυτή. Οι κινητοποιήσεις των Γάλλων εναντίον του Συμβολαίου Πρώτης Πρόσληψης ή υπέρ των παιδιών των λαθρομεταναστών δείχνουν ότι έχουμε εισέλθει σε μια περίοδο που δεν χαρακτηρίζεται από πολιτική απάθεια, αλλά από μια «μετάλλαξη» της πολιτικής δράσης. Μιλάμε πλέον για watchdog committees (επιτροπές επαγρύπνησης) και whistleblowers (άτομα ή ομάδες που εντοπίζουν προβλήματα στους χώρους όπου λειτουργούν). Αντίθετα με τα παλιά κινήματα, που σύμβολό τους ήταν τα συνδικάτα, οι νέες οργανώσεις δεν θέλουν να εκπροσωπήσουν στρώματα του πληθυσμού, αλλά να διαχειριστούν καταστάσεις. Δεν θέλουν να αναλάβουν την εξουσία, αλλά να την επηρεάσουν. Βασικό τους όπλο είναι βέβαια το Internet. Ένα όπλο ριζοσπαστικά δημοκρατικό, αφού ο καθένας μπορεί να πάρει τον λόγο. Αλλά ταυτοχρόνως κι ένα εργαλείο απολίτικο, αφού κατακερματίζει και πολλαπλασιάζει τις απόψεις και δεν παράγει μια κοινή γραμμή.