Η φιλόσοφος του κανόνα

Πριν από εκατό ακριβώς χρόνια, στις 14 Οκτωβρίου 1906, γεννήθηκε στο Αννόβερο η Χάνα Άρεντ. Αν και οι φιλόσοφοι δεν είναι το δημοφιλέστερο είδος στην εποχή μας, η επέτειος αυτή γιορτάζεται ήδη από καιρό με συνέδρια και διαλέξεις σε όλο τον κόσμο, από τη Γερμανία ώς τη Νότια Κορέα, κι από το Κόσοβο ώς την Αυστραλία. Την περασμένη εβδομάδα έγινε ένα συνέδριο στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, με τίτλο «Κρίσεις των Δημοκρατιών μας». Και στις 27 Οκτωβρίου θα ξεκινήσει στο Bard College (όπου είναι θαμμένοι τόσο η Άρεντ όσο και ο σύζυγός της Χάινριχ Μπλίχερ) τριήμερο συνέδριο για την κληρονομιά της φιλοσόφου, όπου θα μιλήσουν μεταξύ άλλων ο Κρίστοφερ Χίτσενς και ο Μαρκ Ντάνερ.

Σε όλες αυτές τις εκδηλώσεις δεν τιμάται απλώς η μνήμη μιας μεγάλης προσωπικότητας του περασμένου αιώνα, αλλά γίνεται και μια προσπάθεια ερμηνείας της σημερινής εποχής με βάση τις δικές της ιδέες. «Ένας Αμερικανός Άιχμαν δεν μπορεί σήμερα να αποκλειστεί», είπε ο πολιτικός επιστήμονας Μπέντζαμιν Μπάρμπερ στο Γέιλ, ενώ η φιλόσοφος Σούζαν Νάιμαν αναρωτήθηκε αν ο Τσέινι και ο Γούλφοβιτς είναι λιγότερο ένοχοι από τον Χίτλερ και τον Στάλιν. Στο στόμα όλων των ομιλητών ήταν η «κοινοτοπία του κακού», μια ιδέα που ανέπτυξε η Άρεντ στο βιβλίο της «Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ». Αν ένας μέτριος γραφειοκράτης σαν τον Άιχμαν έφτασε να στείλει εκατομμύρια ανθρώπους στο θάνατο, γιατί να μας εκπλήσσει ότι ο Μπους και ο Μπλαιρ βασίστηκαν σε ψέματα για να προκαλέσουν μια γενοκτονία στο Ιράκ;

Αυτοί οι συσχετισμοί μεταξύ των εποχών είναι ασφαλώς χρήσιμοι. Παρουσιάζουν όμως ορισμένα προβλήματα. Πρώτα απ' όλα, η έννοια της «κοινοτοπίας του κακού» δεν είναι τόσο απλή. Όπως σημειώνει η Ελίζαμπεθ Γιανγκ-Μπριλ στο βιβλίο της «Γιατί μετράει η Άρεντ» (εκδ. Yale University Press), η φιλόσοφος θεωρούσε ότι ο πραγματικός λόγος για να μην κάνει κάποιος κακό είναι ότι δεν μπορεί πια να ζήσει με τον εαυτό του, δεν μπορεί να συνεχίσει τον εσωτερικό διάλογο μαζί του. Ακριβώς επειδή ο Άιχμαν δεν απολάμβανε έναν τέτοιο διάλογο, η συνείδησή του πνίγηκε από τις φωνές του μίσους που τον περιέβαλλαν. Αλλά η πορεία αυτή δεν μπορεί να μεταφερθεί μηχανιστικά σε άλλους ανθρώπους και άλλες εποχές.

Στην εποχή της, η Χάνα Άρεντ θεωρούνταν η φιλόσοφος της εξαίρεσης. Σήμερα, αντιμετωπίζεται περισσότερο ως η φιλόσοφος του κανόνα. Οι αναλύσεις της για το σκοτεινό παρελθόν μετασχηματίζονται σε προειδοποιήσεις για το κοντινό μέλλον. «Η Αμερική βρίσκεται στο χείλος της αβύσσου», είπε ο συγγραφέας Τζόναθαν Σελ στο Γέιλ - κι ας μην πληρούνται όλες οι προϋποθέσεις του ολοκληρωτισμού που είχε θέσει η Άρεντ. Θα συμφωνούσε άραγε η τελευταία με τέτοιες απλουστεύσεις;