Το παιχνίδι των ταυτοτήτων

Δεκάδες βιβλία, ταινίες και θεατρικά έργα είναι αφιερωμένα στον άνθρωπο που ο Ενρίκο Φέρμι, ο «πατέρας» του πρώτου ατομικού αντιδραστήρα, είχε χαρακτηρίσει ισάξιο του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα. Αλλά η καινούργια θεωρία για τη μυστηριώδη εξαφάνισή του είναι η πιο γοητευτική απ' όλες.

Τη νύχτα της 27ης προς 28η Μαρτίου 1938, ο 32χρονος φυσικός Ετόρε Μαγιοράνα επιβιβάστηκε στο Παλέρμο σ' ένα πλοίο που επρόκειτο να τον μεταφέρει την άλλη μέρα το πρωί στη Νάπολη. Όμως κανείς δεν τον είδε να αποβιβάζεται. Ούτε βρέθηκε ποτέ το πτώμα του. Ο μοναχικός Μαγιοράνα, που στη σύντομη ζωή του είχε εντυπωσιάσει την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα με τις θεωρίες του για τον πυρήνα του ατόμου και το νετρίνο, απλώς εξαφανίστηκε. Αυτοκτόνησε; Δολοφονήθηκε; Έπεσε θύμα απαγωγής; Πολλά είναι τα σενάρια που έχουν κυκλοφορήσει. Στο βιβλίο του «Η εξαφάνιση του Μαγιοράνα» (1975), ο Λεονάρντο Σάσα διατυπώνει την υπόθεση ότι ο Σικελός ερευνητής διείδε τις συνέπειες των ερευνών του για το άτομο και κατέφυγε σ' ένα μοναστήρι. Σε ένα άλλο βιβλίο, με τίτλο «Κρατική υπόθεση η εξαφάνιση του Μαγιοράνα;» (1999), ο ιστορικός των επιστημών Ουμπέρτο Μπαρτότσι υποστηρίζει ότι ο φυσικός (που είχε «φλερτάρει» με τους Ναζί στη διάρκεια ενός ταξιδιού του στη Λειψία) είτε απήχθη από πράκτορες του Γ' Ράιχ είτε δολοφονήθηκε από τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες. Στην Αργεντινή ισχυρίζεται ότι ανακάλυψε τα ίχνη του ο Καταλανός πανεπιστημιακός Ζόρντι Μπονέλς («Η δεύτερη εξαφάνιση του Μαγιοράνα», 2004).

Ο χαμένος φυσικός έγινε ήρωας θεατρικών έργων, όπως «Οι Φυσικοί» του Φρίντριχ Ντύρενματ και «Μια ημέρα του Μαρτίου» του Μπρούνο Ρούσσο, ενώ έχει «παίξει» και σε πολλά κόμικς. Εκατό ακριβώς χρόνια μετά τη γέννησή του, ένας Ουκρανός φυσικός έρχεται τώρα να υποστηρίξει μια νέα, εκ πρώτης όψεως εξωφρενική θεωρία. Ο Μαγιοράνα εφάρμοσε απλώς στον εαυτό του τις αρχές της ειδικότητάς του, γράφει στη ρωσική επιθεώρηση Priroda ο Όλεγκ Ζασλάφσκι, ειδικός για τη φυσική της βαρύτητας στο Πανεπιστήμιο Καραζίν-Χαρκίβ. Σύμφωνα με τους νόμους της κβαντικής φυσικής, ο κόσμος (των σωματιδίων) διέπεται από τους κανόνες των πιθανοτήτων και όχι από βεβαιότητες. Ο Μαγιοράνα, που διάβαζε με μανία Πιραντέλλο και είχε γοητευτεί από το παιχνίδι των ταυτοτήτων, πέρασε έτσι κατά κάποιον τρόπο σε μια υπέρθεση καταστάσεων (ζωντανός, νεκρός, εξαφανισμένος κ.λπ.). Έπαιξε τον ρόλο της γάτας στο περίφημο πείραμα του Σρέντινγκερ. Μια γάτα κλείνεται σε ένα κουτί μαζί με ένα σωματίδιο που μπορεί να υπάρχει ταυτοχρόνως σε δύο διαφορετικές καταστάσεις. Με τη βοήθεια ενός πολύπλοκου μηχανισμού, η τύχη της γάτας είναι συνδεδεμένη μ' εκείνη του σωματιδίου. Έτσι, όσο δεν ανοίγουμε το κουτί μπορεί να είναι είτε ζωντανή είτε νεκρή.

«Ίσως να υπάρχουν κόσμοι στους οποίους ο Μαγιοράνα αυτοκτόνησε», λέει ο Ζασλάφσκι στη Λιμπερασιόν. «Ίσως όμως να υπάρχουν κι άλλοι κόσμοι στους οποίους κατάφερε να επιβιώσει».