Πάντως, έπεσε και κάπου έξω

Στην Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική, οι ανισότητες μεγαλώνουν. Στη Δύση, ο πλούτος συγκεντρώνεται στα χέρια όλο και πιο λίγων, όλο και πιο ισχυρών. Μήπως όλα αυτά κάποιος τα είχε προβλέψει;

Πρόσφατη δημοσκόπηση του BBC αναγόρευσε τον Καρλ Μαρξ σε μεγαλύτερο φιλόσοφο όλων των εποχών, ενώ μια απλή αναζήτηση στο Google αποφέρει δεκάδες εκατομμύρια απαντήσεις. Πώς εξηγείται αυτή η ξαφνική «ανάσταση» του ανθρώπου που κατηγορήθηκε επανειλημμένα τον περασμένο αιώνα ότι έπεσε έξω σε όλες του τις προβλέψεις; Μιλώντας την περασμένη εβδομάδα στο Λονδίνο στο πλαίσιο της Εβδομάδας Εβραϊκού Βιβλίου, ο Έρικ Χόμπσμπομ έδωσε δύο εξηγήσεις. Πρώτον, το τέλος του επίσημου μαρξισμού της Σοβιετικής Ένωσης απάλλαξε τον Μαρξ από την ταύτισή του με τις λενινιστικές θεωρίες και τα καθεστώτα που τις πρέσβευαν. Ξαφνικά, ένα σωρό κόσμος είπε «για δες, ο Μαρξ έχει πει ενδιαφέροντα πράγματα». H δεύτερη εξήγηση, και σημαντικότερη, είναι ότι ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλιστικός πλανήτης που ανέκυψε τη δεκαετία του '90 μοιάζει από πολλές πλευρές με τον κόσμο που περιέγραφε το 1848 ο Μαρξ στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο. H παγκοσμιοποιημένη οικονομία έχει τα χαρακτηριστικά που είχε προβλέψει. Αυτό δεν σημαίνει ότι έπεσε μέσα σε όλα. Για παράδειγμα, η πρόβλεψη ότι ένα όλο και πιο μαζικό προλεταριάτο θα ανέτρεπε τον καπιταλισμό στις βιομηχανικές χώρες δεν επαληθεύτηκε. Γιατί; Επειδή ο καπιταλισμός μπορεί θαυμάσια να στερηθεί την εργατική τάξη, όπως στερήθηκε στο παρελθόν τους αγρότες.

Δύο φορές ο Μαρξ πίστεψε ότι ο καπιταλισμός είχε φτάσει στο τέλος του, και δύο φορές κατάλαβε ότι το σύστημα της αγοράς είχε μπροστά του μέλλον. Όπως είπε στην ίδια εκδήλωση ένας άνθρωπος που δεν είναι ούτε υπήρξε ποτέ μαρξιστής, ο Γάλλος συγγραφέας Ζακ Ατταλί, έχουν γίνει ώς τώρα τρεις αποτυχημένες προσπάθειες παγκοσμιοποίησης. H πρώτη έγινε στα τέλη του 18ου αιώνα και πνίγηκε με τους Ναπολεόντειους πολέμους. H δεύτερη σημειώθηκε εκατό χρόνια αργότερα και έλαβε τέλος με τον πόλεμο του 1914-18. H τρίτη ξεκίνησε το 1920, αλλά διακόπηκε κι αυτή όταν ξέσπασε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. H τέταρτη προσπάθεια θα έχει μάλλον κι αυτή την ίδια τύχη, αν και το τέλος της δεν θα σφραγιστεί από έναν πόλεμο, αλλά από τα στοιχεία που δεν ήθελε με τίποτα ο Μαρξ: τον προστατευτισμό και τον απομονωτισμό.

Πώς θα γλιτώσουμε από τη βαρβαρότητα; Για τον Ατταλί, η μόνη λύση είναι ο συμβιβασμός ανάμεσα στην οικονομία της αγοράς και τη δημοκρατία, που προς το παρόν ακολουθούν συγκρουσιακές πορείες: η πρώτη εισβάλλει παντού, στην εκπαίδευση, στην υγεία, στις μεταφορές, η δεύτερη έχει ανάγκη από σύνορα. Ο Χόμπσμπομ, πάλι, ελπίζει ότι τα τρία ή τέσσερα κράτη που αντιπροσωπεύουν σήμερα τη μισή ανθρωπότητα θα ενώσουν τις δυνάμεις τους και θα πάρουν αποφάσεις που θα αλλάξουν τον κόσμο. Θα επιτευχθεί αυτός ο συνασπισμός πριν από τη μεγάλη καταστροφή; Κανείς δεν ξέρει. Χρειάζεται τόλμη, χρειάζεται και τύχη.