Tο προζάκ εκθρόνισε τον Mπωντλαίρ

H πρώτη αίθουσα, που είναι αφιερωμένη στην αρχαιότητα, είναι κόκκινη, κόκκινη σαν τη φωτιά των εποποιών. Όπως έγραφε άλλωστε ο Αριστοτέλης, η μελαγχολία είναι ίδιον όλων εκείνων που ξεχωρίζουν στη φιλοσοφία, στην πολιτική, στην ποίηση ή στις τέχνες. Όλων των ηρώων, όπως εκείνος ο Αίας που απεικονίζεται σ' έναν αμφορέα να ετοιμάζει την αυτοκτονία του. Στον Μεσαίωνα, όπου είναι αφιερωμένη η επόμενη αίθουσα, η μελαγχολία προσλαμβάνει μάλλον αρνητικό χαρακτήρα: ο Δάντης μιλά στην Κόλαση για έναν «σκοτεινό βούρκο». Ύστερα αλλάζει ξανά, συνδέεται άλλοτε με τη διάνοια κι άλλοτε με την παράνοια, όπως είναι ο τίτλος της έκθεσης που εγκαινιάστηκε πριν από λίγες ημέρες στο Παρίσι («Melancolie, genie et folie en Occident», Galeries nationales du Grand Palais). Μα είναι πάντα παρούσα στην τέχνη, από τον Πετράρχη μέχρι τον Μπωντλαίρ, από την αγορά των Αθηνών μέχρι την Αγγλία της Ελισάβετ κι από τη Ρωσία του Ντοστογιέφσκι μέχρι το Παρίσι του Ζαν-Πωλ Σαρτρ.

Κεντρική θέση στην έκθεση έχει η «Μελαγχολία» του Άλμπρεχτ Ντύρερ (1514), ένας πίνακας που προκαλούσε πάντα αντιφατικά συναισθήματα και πολλές συζητήσεις. Ο «Δον Γκασπάρ Μελτσόρ ντε Χοβεγιάνος» (Φρανθίσκο Γκόγια, 1798) μας παρατηρεί στηρίζοντας το κεφάλι του στο αριστερό του χέρι, ενώ η «Γυναίκα στον ήλιο» (Έντουαρντ Χόπερ, 1961) προτιμά να κοιτάζει τον τοίχο. H μελαγχολία δεν ταυτίζεται όμως πάντα με τη δυστυχία: στο «Πορτραίτο του Ανρί Περσύ» (Νίκολας Χίλιαρντ, 1594), ένας όμορφος νέος άνδρας έχει βγάλει τα γάντιά του και απολαμβάνει το τοπίο ξαπλωμένος στο γρασίδι, δίπλα σ' ένα κλειστό βιβλίο.

Όσο κι αν άλλαζε μορφές, πάντως, η μελαγχολία ακολουθούσε πάντα λίγο έως πολύ τον ορισμό του Ιπποκράτη: «Όταν ο φόβος ή η δυστυχία επιμένει για καιρό, πρόκειται για μια μελαγχολική κατάσταση». Και αποτελούσε μόνιμο χαρακτηριστικό της Δύσης, τροφοδοτούμενη σε μεγάλο βαθμό από το σφάλμα και την ενοχή στα οποία στηρίζεται ο ιουδαιοχριστιανισμός. Μα έπεσε κι αυτή θύμα της παγκοσμιοποίησης. Στην τέταρτη έκδοσή του, το «Διαγνωστικό και στατιστικό εγχειρίδιο των πνευματικών διαταραχών», που εκδίδεται στις Ηνωμένες Πολιτείες και αποτελεί τη μοναδική πηγή αναφοράς για όλον τον κόσμο, καταργεί ουσιαστικά τη μελαγχολία και την εντάσσει στην ευρύτερη κατηγορία της κατάθλιψης. Πρόκειται για το «φάντασμα Κόκα-κόλα Μακντόναλντ», λέει στη Φιγκαρό ο Γάλλος καθηγητής Ψυχιατρικής Εντουάρ Ζαριφιάν, για την απαίτηση δηλαδή των αγορών να υπάρχει ένα προϊόν, μια εικόνα, μια λέξη. Ο «μαύρος ήλιος» της μελαγχολίας που είχε εξυμνηθεί από τον ποιητή Ζεράρ ντε Νερβάλ, οδηγώντας τον και στον θάνατο, δεν εμπνέει πια τους σημερινούς καλλιτεχνικούς δημιουργούς. Το μόριο αντικατέστησε την ποίηση. Το προζάκ εκθρόνισε τον Μπωντλαίρ.