Σημασία έχει η ατομική ευθύνη

Στον Τζόναθαν Λίτελ δεν αρέσει η λέξη «κακό». Ο απλός δολοφόνος, ο ψυχωσικός που κάνει τρομερά πράγματα επειδή τρομερά πράγματα περνούν από το μυαλό του έχει αστυνομικό, ενδεχομένως και ψυχαναλυτικό, ενδιαφέρον. Αλλά δεν έχει καμιά σχέση με εκείνον που σκοτώνει στο όνομα της κυβέρνησής του. Ο τελευταίος, που τον συναντάμε στη Γερμανία, στη Ρουάντα, στο Ιράκ ή στη Βοσνία, είναι ένας «κανονικός» άνθρωπος που μετέχει και υπακούει σε ένα μεγάλο γραφειοκρατικό θεσμό. Βασανίζει, βιάζει ή σκοτώνει επειδή πιστεύει είτε ότι είναι σωστό είτε ότι είναι δίκαιο.

Ο συγγραφέας των Ευμενίδων δεν κάνει σύγκριση ανάμεσα στο Ολοκαύτωμα και τον Πόλεμο του Ιράκ. Δεν παρομοιάζει τον Χίτλερ με τον Μπους. Αυτό που συγκρίνει είναι οι διαδικασίες που οδηγούν τα άτομα να κάνουν τρομερά πράγματα. Και το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει- όπως λέει σε συνέντευξή του στο περιοδικό Λ΄ Εσπρέσσο - είναι ότι από ψυχολογική άποψη δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον Αμερικανό στρατιώτη που διαπράττει αγριότητες στο Ιράκ, στον Ρώσο στρατιώτη που επιδίδεται σε βιαιοπραγίες στη Γεωργία και στον Γερμανό στρατιώτη που στέλνει Εβραίους στους θαλάμους αερίων. Όλοι τις κυβερνήσεις τους υπηρετούν. Κανείς δεν αμφιβάλλει ότι η χώρα του ή η κυβέρνησή του κάνει αυτό που πρέπει. Με τον ίδιο τρόπο σκέφτονταν στην εποχή τους και οι Σταυροφόροι: σκότωναν επειδή πίστευαν ότι αυτό περίμενε από εκείνους ο Θεός.

Όταν μια χώρα πηγαίνει σε πόλεμο, συνεχίζει ο Λίτελ, οι στρατιώτες δεν είναι τίποτα περισσότερο από στρατιώτες. Και δεν έχει καμιά σημασία γιατί ξέσπασε ο πόλεμος ή τι συμφέροντα υπηρετεί η χώρα. Ο στρατιώτης από το Αμβούργο το 1939 ή το 1940 δεν βρισκόταν σε καλύτερη θέση για να κρίνει αυτό που έκανε ο Χίτλερ από τον Αμερικανό στρατιώτη που σήμερα κρίνει την πολιτική του Μπους. Η πολιτική σκέψη στην οποία στηρίχθηκε η προσπάθεια εξαφάνισης όλων των Εβραίων από προσώπου γης είναι βέβαια μοναδική και δεν μπορεί να συγκριθεί με οποιαδήποτε άλλη. Από την πλευρά του στρατιώτη, όμως, μικρή διαφορά έκανε αν σκότωνε Εβραίους, Πολωνούς ή Λευκορώσους. Και τους σκότωνε κάθε μέρα για χιλιάδες διαφορετικούς λόγους. Συνολικά, οι Γερμανοί σκότωσαν περισσότερους κατοίκους της Σοβιετικής Ένωσης από Εβραίους: κάπου 20 εκατομμύρια ψυχές. Χάθηκε ένας στους τέσσερις Λευκορώσους, από τους οποίους λιγότεροι από τους μισούς ήταν Εβραίοι.

Ποια είναι λοιπόν η ευθύνη, αν υπάρχει, του απλού στρατιώτη; «Είναι μια δύσκολη ερώτηση. Δεν είναι δυνατόν να συλλάβει κανείς, να δικάσει και να καταδικάσει τους υπεύθυνους για τον θάνατο 20 εκατομμυρίων ανθρώπων. Αυτό που μένει λοιπόν είναι η ατομική ευθύνη. Πολλοί από εκείνους τους στρατιώτες δικαιολογούνται λέγοντας ότι βρίσκονταν σε πόλεμο. Και ότι στον πόλεμο έτσι συμπεριφέρεσαι».