Η απεικόνιση των βαρβάρων

«Αυτό που μας έμαθε η νεώτερη ιστορία είναι ότι ο πολιτισμός όχι μόνο δεν εμποδίζει τη βαρβαρότητα, αλλά μπορεί και να τη διασπείρει. Τα χειρότερα παραδείγματα είναι οι ολοκληρωτισμοί του 20ού αιώνα». Ροζέ-Πωλ Ντρουά

Αρχικά, η λέξη «βάρβαρος» δεν σήμαινε κατ΄ ανάγκη κάτι κακό ή υποτιμητικό. Βάρβαρος ήταν απλώς ο ξένος, πας μη Έλλην. Οι βάρβαροι- ξένοι μπορούσε να είναι άνθρωποι κακοί και μοχθηροί («ατάσθαλοι», κατά τον Ηρόδοτο), αλλά και άνθρωποι με υψηλό πνευματικό ή επιστημονικό επίπεδο, όπως για παράδειγμα οι Αιγύπτιοι στον Πλάτωνα. Στην ελληνική σκέψη, η βαρβαρότητα δεν ήταν πάντα συνδεδεμένη με απάνθρωπες πράξεις ή με την αναισθησία απέναντι στον πόνο του άλλου. Όταν ο Όμηρος αναφέρει για πρώτη φορά τη λέξη «βαρβαρόφωνοι» στην Ιλιάδα (Β 867), το κάνει για να περιγράψει την ακατανόητη γλώσσα που μιλούν οι Κάρες, σύμμαχοι των Τρώων. Η σημερινή εικόνα της βαρβαρότητας πρωτοεμφανίστηκε στη Ρώμη, στην αρχή της Αυτοκρατορίας, όταν ο Κικέρων και άλλοι διανοητές μίλησαν για την humanitas (τη φυσική αλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων) σε αντίθεση με τη feritas (μια καταστροφική κτηνωδία που μπορεί να ξεπηδήσει τόσο από το εσωτερικό μιας κοινωνίας όσο και από κάθε μεμονωμένο άτομο).

Φιλόσοφος, ερευνητής και δημοσιογράφος, ο Ροζέ-Πωλ Ντρουά αφιέρωσε δέκα χρόνια στη μελέτη της απεικόνισης των βαρβάρων στη Δύση. Προϊόν αυτής της μελέτης είναι το βιβλίο «Γενεαλογία των βαρβάρων» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Οdile Jacob. Οι βάρβαροι της αρχαιότητας- λέει σε συνέντευξή του στο περιοδικό Λε Πουάν - προσδιορίζονταν από τον τόπο της γέννησής τους. Οι σύγχρονοι βάρβαροι προσδιορίζονται από τις πράξεις τους. Καθοριστικό ρόλο σε αυτή τη μετάβαση έπαιξε η εμφάνιση του χριστιανισμού, όταν η σεμνότητα και η ταπεινότητα κυριάρχησαν επί της σκληρότητας και της βίας. Η αδυναμία έγινε μια νέα μορφή υπεροχής, ενώ η βία εξοστρακίστηκε και ταυτίστηκε με αυτό που αρνούμαστε. Δεδομένου ότι την ίδια εποχή οι Γότθοι, οι Βάνδαλοι και στη συνέχεια οι Ούννοι δεν συμπεριφέρονταν ακριβώς σαν άγγελοι, ο απάνθρωπος ταυτίστηκε εύκολα με τον βάρβαρο.

Η ανακάλυψη της Αμερικής συνέπεσε με την εμφάνιση της έννοιας του «καλού άγριου», του ανθρώπου που τοποθετείται έξω από τον οργανωμένο πολιτισμό αλλά δεν τον απειλεί. Πριν ακόμη από τον Ρουσώ, ο Μονταίν επέκρινε την έννοια της βαρβαρότητας, λέγοντας πως «ο καθένας χαρακτηρίζει βάρβαρο αυτό που δεν καταλαβαίνει». Αλλά η επέκταση αυτής της ερμηνείας ενέχει έναν σημαντικό κίνδυνο, επισημαίνει ο Ντρουά: να επικρατήσει ένας σχετικισμός όπου θα έχει διαλυθεί η ίδια η έννοια της βαρβαρότητας. Η παλιά εικόνα του βαρβάρου είχε το μειονέκτημα ότι αποτελούσε μια αποτυχημένη απεικόνιση του Άλλου, αλλά τουλάχιστον ο Άλλος υπήρχε! Αν αφαιρεθεί ο Άλλος, βρισκόμαστε εκτεθειμένοι στον κίνδυνο της απώλειας ταυτότητας, στην εμφάνιση μιας διάχυτης βίας, άρα μιας καινούργιας μορφής βαρβαρότητας. Με άλλα λόγια: ισότητα ναι, τελειότητα όχι!