Kι έτσι ο Mπένγιαμιν δεν είδε την Aβάνα

H 15η Ιουλίου του 1940 ήταν μια ιδιαίτερη ημέρα για τον Βάλτερ Μπένγιαμιν. Πρώτον, ήταν τα 48α γενέθλιά του. Δεύτερον, ο καλός του φίλος Τέοντορ Αντόρνο του έστειλε από τη Νέα Υόρκη μια ενδιαφέρουσα επιστολή που έμελλε να είναι και η τελευταία που θα λάμβανε.

Στην επιστολή εκείνη, ο Αντόρνο ανέλυε το σχέδιο που είχε επεξεργαστεί με τον Χορκχάιμερ για να σώσουν τον φίλο τους από τους ναζί: από τη Λούρδη, όπου ζούσε εξόριστος, θα πήγαινε στη Μασσαλία, κι εκεί θα επιβιβαζόταν σε ένα πλοίο για την Αβάνα, όπου τον περίμενε μια θέση επισκέπτη καθηγητή στο Πανεπιστήμιο. Από την Κούβα θα περνούσε εύκολα στη Νέα Υόρκη, όπου θα εργαζόταν στο Διεθνές Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών. Στην απάντησή του, ο συγγραφέας της «Πηγής του γερμανικού τραγικού δράματος» (1928) δεν έκρυψε τον ενθουσιασμό του για το σχέδιο, αλλά και την απαισιοδοξία του, αφού «ο χρόνος που διαθέτουμε είναι λιγότερος απ' ό,τι νομίζουμε».

Το προηγούμενο καλοκαίρι, εν μέσω ενός κύματος αντισημιτισμού, η κουβανική κυβέρνηση είχε αρνηθεί την είσοδο του πλοίου Saint-Louis, με το οποίο ταξίδευαν 936 εβραίοι πρόσφυγες από το Αμβούργο. Οι περισσότεροι από τους πρόσφυγες αναγκάστηκαν να επιστρέψουν τότε στην Ευρώπη, όπου χάθηκαν στα στρατόπεδα του Χίτλερ. Ύστερα από την τραγωδία εκείνη, που μετέφερε ο Στιούαρτ Ρόζενμπεργκ στον κινηματογράφο με το «Ταξίδι των Καταραμένων» (1976), η νέα κυβέρνηση του Φουλχένσιο Μπατίστα εγκατέλειψε την «ουδετερότητα» και εντάχθηκε στην αντιφασιστική στρατηγική του Ρούσβελτ. Πολλοί Εβραίοι βρήκαν το επόμενο διάστημα καταφύγιο στην Αβάνα - για να αναγκαστούν να πάρουν και πάλι τον δρόμο της εξορίας είκοσι χρόνια αργότερα, με την άνοδο του Κάστρο στην εξουσία.

Όταν ο Μπένγιαμιν έφτασε στη Μασσαλία, του ζήτησαν μια βίζα που ένας άπατρις σαν κι εκείνον δεν μπορούσε να βγάλει. Ξεκίνησε λοιπόν για την Ισπανία, ελπίζοντας να περάσει στη συνέχεια στην ουδέτερη Πορτογαλία και από εκεί να δραπετεύσει για την Κούβα. Ύστερα από εννιάωρο περπάτημα έφτασε στα σύνορα. Κι εκεί, ο αρχηγός της αστυνομίας του Πορ-Μπου τον ενημέρωσε ότι είχε εντολή να τον παραδώσει στην πλησιέστερη γαλλική χωροφυλακή. Εκείνο το βράδυ της 25ης Σεπτεμβρίου, ο Μπένγιαμιν αυτοκτόνησε παίρνοντας μια δόση μορφίνης που, όπως έλεγε νωρίτερα στον Άρθουρ Κέσλερ στην ταβέρνα του λιμανιού, μπορούσε να σκοτώσει άλογο. «H ζωή μου», του είπε, «θα λάβει τέλος σε ένα μικρό χωριό των Πυρηναίων όπου δεν με γνωρίζει κανείς».

Ο Μπένγιαμιν δεν έφτασε έτσι ποτέ στην Αβάνα. Όπως γράφει στην Ελ Παΐς ο Κουβανός ιστορικός Ραφαέλ Ρόχος που ζει εξόριστος στο Μεξικό, ακόμη και σήμερα ο Γερμανός φιλόσοφος παραμένει άγνωστος στην Κούβα. Διόλου περίεργο για έναν διανοητή που, αναφερόμενος στους σταλινικούς πολιτικούς, έγραψε ότι χαρακτηρίζονται από μια «τυφλή εμπιστοσύνη στη βία» και μια «δουλική υποταγή σε ανεξέλεγκτους μηχανισμούς»...