Μια επίμονη αφρικανική φήμη

Το 2001, μια τρομερή φήμη κυκλοφόρησε στο Πορτ-Ζεντίλ, ένα από τα μεγαλύτερα λιμάνια της Γκαμπόν: κάποιοι κλέβουν πέη. Σε πλησιάζει κάποιος, σου σφίγγει το χέρι και ξαφνικά ανακαλύπτεις ότι σου έχει κλέψει το πέος. Ή, πάλι, μπορεί το πέος σου να είναι στη θέση του, αλλά να μην έχει πια στύση. «Τι θα πει η γυναίκα μου;» κλαψούριζε ένας νεαρός στο αστυνομικό τμήμα όπου κατήγγειλε την κλοπή. Οι κάτοικοι σταμάτησαν να δίνουν τα χέρια, κι όταν το έκαναν έσπευδαν να ελέγξουν αν το πέος τους ήταν στη θέση τους. Το ανθρωποκυνηγητό που ξεκίνησε για τον εντοπισμό των ενόχων απέδωσε γρήγορα καρπούς: ένας άνδρας συνελήφθη και λιντσαρίστηκε από το πλήθος.

Ο Γάλλος κοινωνιολόγος Ζιλιέν Μπονόμ βρισκόταν στην Γκαμπόν εκείνες τις ημέρες για να μελετήσει τις τελετές με τις οποίες ο πληθυσμός πολεμούσε τη μαγεία. Αποφάσισε λοιπόν να ασχοληθεί και με τις ρίζες αυτής της φήμης. Ψάχνοντας παλιές εφημερίδες, διαπίστωσε ότι η φήμη είχε πρωτοκυκλοφορήσει στη Νιγηρία τη δεκαετία του ΄70 και από εκεί διαδόθηκε σε όλη την ήπειρο. Στο Σουδάν, ένας άνδρας είπε ότι ένιωσε το πέος του να εξαφανίζεται όταν χτένισε τα μαλλιά του με τη χτένα ενός αγνώστου. «Τι βλάκας!» έγραψε ο δημοσιογράφος που επιμελήθηκε το σχετικό ρεπορτάζ. «Πώς είναι δυνατόν να χρησιμοποιείς τη χτένα ενός αγνώστου τη στιγμή που ακόμη και οι γονείς αποφεύγουν να χρησιμοποιούν την ίδια χτένα με τα παιδιά τους...».

Η φήμη διαφέρει από το κουτσομπολιό, γράφει ο Μπονόμ στο βιβλίο του «Κλέφτες γεννητικών οργάνων: η ανθρωπολογία μιας αφρικανικής φήμης» (εκδ. Seuil). Το κουτσομπολιό κυκλοφορεί σε στενό οικογενειακό κύκλο και υπόκειται σε ένα δίκτυο μυστικιστικών δυνάμεων τις οποίες ελέγχουν μόνο ο Αφρικανός μάγος ή η Ευρωπαία κουμπάρα. Η φήμη, αντίθετα, κυκλοφορεί σε ένα αστικό περιβάλλον, όπου η αόρατη απειλή δεν προέρχεται από υπερφυσικά πνεύματα, αλλά από συναντήσεις με αγνώστους. Πώς εξηγείται όμως η βιαιότητα του πλήθους απέναντι στον άγνωστο που συλλαμβάνεται ως «ένοχος»; Ο συγγραφέας ανατρέχει εδώ στον Σαρλ Μποντλέρ και στον Βάλτερ Μπένγιαμιν, σύμφωνα με τους οποίους το πλήθος είναι μια «τεράστια δεξαμενή ηλεκτρισμού». Αυτό οδηγεί σε μια προληπτική επιθετικότητα, που με τη σειρά της προκαλεί μια διαρκή νευρικότητα. Αρκεί μια συνάντηση που δεν πάει καλά για να διοχετευθεί αυτή η νευρικότητα εναντίον ενός συγκεκριμένου ατόμου.

Δεν θα μπορούσε, βέβαια, να λείπουν από τον χορό και τα μέσα ενημέρωσης, που παίζουν ρόλο καταλύτη, μετατρέποντας τη φήμη σε σκάνδαλο και ταυτίζοντας το θύμα με τον απειλούμενο λαό και τον άγνωστο θύτη με τον ξένο. Η τοπική φήμη γίνεται έτσι εθνική και στη συνέχεια διεθνής. Υστερία μετά ξενοφοβίας.