Ρομαντικοί εναντίον εκσυγχρονιστών

Να πούμε από την αρχή το συμπέρασμα του βιβλίου: ο κομμουνισμός δεν θα επιστρέψει ποτέ ως ένα ισχυρό κίνημα, δεν αποκλείεται όμως να ξαναέρθουν στην επιφάνεια κάποια αυταρχικά, λαϊκίστικα και ανελεύθερα χαρακτηριστικά του παλιού κομμουνιστικού κόσμου.

Γιατί ο κομμουνισμός έζησε τόσο πολύ; Γιατί έγινε τόσο βίαιος και καταπιεστικός; Γιατί συνοδεύτηκε από την κατάρρευση της οικονομίας στη Σοβιετική Ένωση, ενώ αντίθετα έθεσε τα θεμέλια για μια θεαματική οικονομική ανάπτυξη στην Κίνα; Γιατί ενέπνευσε τόσα εκατομμύρια ανθρώπους παρά τη βία που ασκήθηκε στο όνομά του; Είκοσι χρόνια μετά την πτώση του Τείχους, ο Βρετανός καθηγητής στην Οξφόρδη Ντέιβιντ Πρίστλαντ προσπαθεί να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα με το καινούργιο του βιβλίο «Η Κόκκινη Σημαία: ο κομμουνισμός και η διαμόρφωση του σύγχρονου κόσμου» (Εκδ. Αllen Lane). Το εγχείρημα είναι φιλόδοξο, θα έλεγε κανείς αδύνατο, δεδομένου ότι καθεμιά από τις χώρες που ακολούθησε το κομμουνιστικό μοντέλο προσάρμοσε τον μαρξισμό- λενινισμό στις δικές της συνθήκες. Αλλά ο συγγραφέας ξεκινά από μια πρωτότυπη και πολύ ενδιαφέρουσα ιδέα: ότι στην καρδιά της κομμουνιστικής ιδεολογίας υπήρχε πάντα μια σύγκρουση ανάμεσα στους ρομαντικούς και τους εκσυγχρονιστές.

Ο Μαρξ μεγάλωσε στο Τριρ της Ρηνανίας, στα σύνορα ανάμεσα στην επαναστατική Γαλλία και τη συντηρητική Γερμανία. Αν και προσπάθησε στη σκέψη του να συνδυάσει αυτές τις δύο παραδόσεις, τον γαλλικό διαφωτισμό και τον γερμανικό ρομαντισμό, δεν το κατάφερε ποτέ. Η σύγκρουση ανάμεσα στα δύο ρεύματα παρέμεινε μέχρι το τέλος. Σύμφωνα με τον Πρίστλαντ, ο Στάλιν ήταν ένας ρομαντικός, ενώ ο Λένιν ένας εκσυγχρονιστής. Ο Μάο ήταν ρομαντικός, ο Ντενγκ εκσυγχρονιστής. Ο Χρουστσόφ ήταν ρομαντικός, όπως και ο Γκορμπατσόφ. Αν ο τελευταίος δεν ήταν «ένας χαρακτηριστικός ρομαντικός μαρξιστής», δεν θα είχε πιστέψει ποτέ ότι ο κομμουνισμός θα επιβίωνε μετά την εφαρμογή της περεστρόικα. Και δεν θα ξεκινούσε ποτέ την επανάσταση που τον κατέστρεψε.

Πολλοί θα ενοχληθούν ασφαλώς με τον χαρακτηρισμό «ρομαντικός» για ανθρώπους σαν τον Στάλιν και τον Μάο, που ευθύνονται για εκατομμύρια θανάτους. Όπως επισημαίνει όμως ο Κουέντιν Πιλ στους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς, αυτό που εννοεί ο συγγραφέας είναι ότι οι ηγέτες εκείνοι ήταν τόσο ιδεαλιστές ώστε μπορούσαν να ασκήσουν την πιο ωμή βία προκειμένου να πετύχουν τους στόχους τους. Από την άλλη πλευρά, οι ρομαντικοί επαναστάτες δεν μπόρεσαν να γίνουν αποτελεσματικοί εκσυγχρονιστές. Έχοντας κατορθώσει να επιζήσει για πολλές δεκαετίες παρά τις αντιφάσεις του, ο κομμουνισμός κατέρρευσε τελικά απότομα. Ήταν ένα σάπιο σύστημα, βασισμένο στη διαφθορά και την υποκρισία. Αντί για μια αταξική κοινωνία δημιούργησε μια αυταρχική νομενκλατούρα, κατέστρεψε την αξία της εργασίας και υπονόμευσε την εμπιστοσύνη μεταξύ των ανθρώπων. Αν επιστρέψει, με τον τρόπο που θα επιστρέψει, δεν θα είναι πια όραμα, αλλά μια απελπισμένη διαμαρτυρία.