Aλληλεγγύη, 25 χρόνια μετά

«H Αλληλεγγύη αποτελεί μια από τις πολύ σπάνιες, όμορφες, θετικές εμπειρίες της Πολωνίας κατά τον 20ό αιώνα. Έχω μελετήσει πολλά κοινωνικά κινήματα, αλλά δεν έχω εντυπωσιαστεί ποτέ τόσο πολύ όσο με την Αλληλεγγύη». Αλαίν Τουραίν

Στις 14 Αυγούστου του 1980, ένας απολυμένος ηλεκτρολόγος που λεγόταν Λεχ Βαλέσα ανέβηκε στην πύλη του ναυπηγείου του Γκντανσκ και κάλεσε τους εργάτες σε απεργία. Εκείνοι έμειναν μακριά από τη δουλειά τους για δύο εβδομάδες και στις 31 Αυγούστου μια επιτροπή υπό τον Βαλέσα έκλεισε με την κομμουνιστική κυβέρνηση μια συμφωνία που επέτρεψε τη δημιουργία του ανεξάρτητου συνδικάτου Αλληλεγγύη. Ήταν άραγε αυτή η κίνηση η αρχή του τέλους του «υπαρκτού σοσιαλισμού»; Είχαν ο Βαλέσα και οι σύντροφοί του επίγνωση του ιστορικού τους ρόλου; Μήπως ο στρατιωτικός νόμος που επέβαλε έναν χρόνο αργότερα ο στρατηγός Γιαρουζέλσκι έσωσε την Πολωνία από μια σοβιετική εισβολή;

Αυτό που προσέδωσε ιδιαίτερη δύναμη εκείνη την εποχή στην Αλληλεγγύη -λέει στο Σπήγκελ ο Γάλλος κοινωνιολόγος Αλαίν Τουραίν με αφορμή την 25η επέτειο από εκείνα τα γεγονότα -ήταν οι οικουμενικές της απαιτήσεις. Επρόκειτο για έναν αγώνα εναντίον μιας ξένης δύναμης, της Σοβιετικής Ένωσης, και εναντίον ενός μη δημοκρατικού και αναποτελεσματικού συστήματος. Αν και ο Βαλέσα δεν ήταν ένας ιδιαίτερα έξυπνος άνθρωπος, κατάφερε να ενσαρκώσει τον χαρακτήρα του κινήματος. Καταλυτικό ρόλο έπαιξε η υποστήριξη της Καθολικής Εκκλησίας, όπως και η συναισθηματική φόρτιση που κυριαρχούσε στη χώρα. Με τη βοήθεια της Αλληλεγγύης οι άνθρωποι έμαθαν να σκέπτονται και να μιλούν ελεύθερα. H ελεύθερη έκφραση πέρασε από τα υπόγεια κυκλώματα στην κοινωνία και δεν υποχώρησε ούτε με την καταστολή. Μια καταστολή που δεν μπορεί εκ των υστέρων να δικαιολογηθεί, έστω κι αν ήταν λιγότερο βίαιη από μια επέμβαση.

Το 1990 ο Λεχ Βαλέσα κέρδισε τις πρώτες ελεύθερες εκλογές που έγιναν στην Πολωνία και παρέμεινε στην προεδρία τα πέντε επόμενα χρόνια. Γιατί δεν έγινε κάθαρση όπως στη Γερμανία; Πώς εξηγείται ότι, παρά τα ιστορικά επιτεύγματα της Αλληλεγγύης, την οικονομία διαχειρίζονται και πάλι σήμερα παλιά στελέχη του κομμουνιστικού μηχανισμού; Για τον 80χρονο Τουραίν, που διετέλεσε για χρόνια σύμβουλος της πολωνικής αντιπολίτευσης, η απάντηση βρίσκεται στην ταχύτητα με την οποία ο καπιταλισμός άλωσε την Πολωνία. Στη Βαρσοβία -σημειώνει -βλέπει κανείς σήμερα να συνυπάρχουν οι χειρότερες πλευρές του κατεστραμμένου κομμουνισμού και του άκρατου καπιταλισμού. Υπήρξαν περιπτώσεις που ένας κομμουνιστής διευθυντής έγινε μέσα σε μια νύχτα καπιταλιστής μάνατζερ και δισεκατομμυριούχος. Ίσως όμως να μη γινόταν κι αλλιώς. H αλλαγή έπρεπε να γίνει χωρίς να χυθεί αίμα, κι αυτό ήταν δύσκολο και επικίνδυνο.

Αργά ή γρήγορα, πάντως, η Πολωνία θα γίνει μια πολιτισμένη χώρα. Ιδίως αν αρχίσουν να ρέουν οι επιδοτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης...