Το έπιασαν το υπονοούμενο

Κι έτσι, επισημοποιείται ουσιαστικά η αποτυχία των μετριοπαθών ισλαμιστών να οδηγήσουν την Τουρκία στην Ευρώπη. Σύγκρουση τρένων δεν θα υπάρξει. Απλώς το ένα θα τραβήξει στην Ανατολή και το άλλο στη Δύση.

«Επιτέλους, οι πολιτικοί κατάλαβαν την αντίθεση των λαών προς την Τουρκία. Θα ήταν αφελές να πιστέψει κανείς ότι η Τουρκία μπορεί να αποτελέσει μια γέφυρα ανάμεσα στην Ευρώπη και στις μουσουλμανικές χώρες». Αυτά έγραφε πρόσφατα η χριστιανοδημοκρατική εφημερίδα της Δανίας Kristeligt Dagblad. Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί άργησαν λίγο, αλλά το έπιασαν το υπονοούμενο. Και ανέλαβαν να το εξηγήσουν με τον γνωστό κομψό τους τρόπο στους Τούρκους Καραμήτρους που κλήθηκαν στις Βρυξέλλες και στο Στρασβούργο «για να γνωρίσουν τους ευρωπαϊκούς θεσμούς». Ο ένας τούς είπε πως πρέπει να εκπληρώσουν τις δεσμεύσεις τους απέναντι στην Κύπρο, ο άλλος πως πρέπει να αλλάξουν το άρθρο 301, ο τρίτος ζήτησε σεβασμό των μειονοτήτων, ο τέταρτος επικαλέστηκε «πολιτιστικές διαφορές» και ο πέμπτος θυμήθηκε πως μόνο το 10% του τουρκικού εδάφους βρίσκεται στην Ευρώπη. Όλα αυτά τα επιχειρήματα ήταν βέβαια διανθισμένα με ωραία λόγια για τον νεανικό πληθυσμό της Τουρκίας που θα βοηθήσει την Ευρώπη να αντιμετωπίσει τις απειλές από την Κίνα και τις Ηνωμένες Πολιτείες...

«Ταξίδι στα βάθη της νύχτας των Βρυξελλών»: έτσι τιτλοφόρησε το σχετικό της ρεπορτάζ η εφημερίδα Ραντικάλ. Αλλά το βελούδινο διαζύγιο της Τουρκίας με την Ευρώπη απειλεί να βυθίσει την πρώτη σε μια νύχτα που θα αργήσει πολύ να ξημερώσει. Ο ήχος από τις μπότες των στρατιωτικών ακούγεται ήδη, καθώς πλησιάζει η άνοιξη του 2007 και οι προεδρικές εκλογές. Αν τελικά διεκδικήσει την προεδρία ο σημερινός πρωθυπουργός ή έστω κάποιο ηγετικό στέλεχος του κυβερνώντος κόμματος, ο στρατός μπορεί να εκλάβει αυτή την κίνηση ως το τελευταίο στάδιο της περικύκλωσης του τουρκικού κράτους από τους φονταμενταλιστές. Και για να εμποδίσει την «άλωση της Κανκάγια» (όπως λέγεται το προεδρικό μέγαρο), θα λάβει μέτρα.

Σύμφωνα με τη Μιλιέτ, εξετάζονται δύο εναλλακτικές λύσεις. Η μία παραπέμπει στο «μεταμοντέρνο πραξικόπημα» του Φεβρουαρίου του 1997, όταν ο στρατός είχε πιέσει την τότε κυβέρνηση Ερμπακάν τόσο πολύ, ώστε την ανάγκασε να παραιτηθεί. Όμως τότε υπήρχε κυβέρνηση συνασπισμού και για να πέσει ήταν αρκετό να αποχωρήσει ένα κόμμα, τώρα η κυβέρνηση είναι συμπαγής, ισχυρή και δημοφιλής, οι δε κορώνες περί ισλαμικού κινδύνου το μόνο που κάνουν είναι να οδηγούν σε ακόμη μεγαλύτερη συσπείρωση των στελεχών της. Η άλλη λύση είναι πιο κλασική, πιο «καθαρή», χωρίς προσχήματα: απλώς ο κόσμος θα ξυπνήσει ένα ωραίο πρωί και θα δει στους δρόμους τα τανκς. Η Ευρώπη θα διαρρήξει ασφαλώς τα ιμάτιά της. Αλλά με τι θα απειλήσει τους στρατηγούς; Με ακόμη μεγαλύτερη «επιβράδυνση» των ενταξιακών διαπραγματεύσεων;

Χαλίμα και Σουάντ

Στο Νταρφούρ του Σουδάν, όπως και στο γειτονικό Τσαντ, γίνεται εδώ και χρόνια μια γενοκτονία. Η διεθνής κοινότητα αδιαφορεί. Αλλά οι ελάχιστοι που ενδιαφέρονται έχουν να αφηγηθούν συγκλονιστικές ιστορίες.

Όταν οι τζαντζαουίντ επιτέθηκαν στη Φαρίντα, ένα χωριό του Νοτιοανατολικού Τσαντ, ο Σιμίχ Γιαχία δεν προσπάθησε να διαφύγει μαζί με τους συγχωριανούς του. Η γυναίκα του, η Χαλίμα, είναι αδύναμη και δεν μπορούσε να φύγει μαζί του. Έτσι, οι παρακρατικοί του σουδανικού καθεστώτος τον έπιασαν, τον ξυλοκόπησαν και του έβαλαν φωτιά. Η Χαλίμα ούρλιαζε, τους παρακαλούσε να τον αφήσουν, κι όταν είδε πως όλα ήταν μάταια, ρίχτηκε στη φωτιά και την έσβησε με το σώμα της. Οι τζαντζαουίντ μπορεί να ντράπηκαν (λίγο δύσκολο) ή να θεώρησαν ότι η αποστολή τους είχε τελειώσει, γεγονός είναι πάντως ότι σηκώθηκαν και έφυγαν. Την ιστορία τη διηγήθηκε στον Νίκολας Κριστόφ της Νιου Γιορκ Τάιμς ο ίδιος ο Σιμίχ από το νοσοκομείο όπου νοσηλεύεται με σοβαρά εγκαύματα.

Η Σουάντ Αχμέντ είναι μια 25χρονη μητέρα δύο παιδιών από το Νταρφούρ που ζει στο προσφυγικό στρατόπεδο Γκοζ Αμίρ του Τσαντ. Τον περασμένο μήνα μάζευε ξύλα με τη 10χρονη αδελφή της, τη Χαλίμα, όταν έπεσαν πάνω σε τζαντζαουίντ. Η μοίρα τους ήταν προδιαγεγραμμένη: οι παρακρατικοί θα τις βίαζαν, όπως βιάζουν κάθε μαύρη γυναίκα που βρίσκουν μπροστά τους στο πλαίσιο μιας σουδανικού τύπου εθνοκάθαρσης. Η Σουάντ, που είναι έγκυος στον πέμπτο μήνα, ικέτευσε τότε την αδελφή της να φύγει. «Είσαι παρθένα», της είπε, «κι αν σε πιάσουν και σε βιάσουν, έχεις τελειώσει». Έτσι κι έγινε. Η Χαλίμα επέστρεψε στον καταυλισμό και η Σουάντ βιάστηκε κατά συρροήν από τους τζαντζαουίντ, που την άφησαν λιπόθυμη στους λόφους. Εκεί τη βρήκαν οι δικοί της, που τη μετέφεραν πίσω στον καταυλισμό. Αρχικά δεν ήθελε να ζητήσει ιατρική βοήθεια, δεν ήθελε να μιλήσει ούτε καν στον άνδρα της γιατί φοβόταν ότι θα την εγκαταλείψει. Τελικά τον έπεισε πως όσα έγιναν δεν ήταν δικό της λάθος...

Εν μέσω όλου του πόνου και της φρίκης - σημειώνει ο Αμερικανός αρθρογράφος - κάτι τέτοιες ιστορίες σου επιτρέπουν να συνεχίσεις να πιστεύεις στη δύναμη του ανθρώπου και σε κρατούν όρθιο. Όπως συνέβαινε τότε, έτσι και σήμερα, οι πιο αξιοσημείωτες ιστορίες από μια γενοκτονία δεν είναι εκείνες των Άιχμαν, αλλά οι ιστορίες της Άννας Φρανκ και του Ραούλ Βάλενμπεργκ. Οι ιστορίες των μελών των ανθρωπιστικών οργανώσεων που παλεύουν με τον θάνατο (13 έχουν δολοφονηθεί στο Νταρφούρ από τον περασμένο Μάιο). Οι ιστορίες των παιδιών που προσπαθούν με βέλη και με τόξα να σώσουν τους γονείς τους από τους ανθρώπους με πολυβόλα. Οι ιστορίες της Χαλίμα, της Σουάντ και των άλλων γυναικών που θυσιάζονται για τους ανθρώπους που αγαπούν.

Και ο Πάπας χαμογέλασε ανακουφισμένος

«Επιτρέψτε μου να προσπαθήσω να απαντήσω σε ορισμένες από τις ερωτήσεις που η Αγιότητά σας θα μπορούσε να κάνει σε σχέση με το Ισλάμ».

Έτσι ξεκίνησε ο Μουστάφα Σερίφ την ιδιωτική ακρόαση που είχε στις 11 Νοεμβρίου με τον Πάπα στο Βατικανό, εν όψει της επίσκεψης που ξεκινά σήμερα ο τελευταίος στην Τουρκία. «Με μεγάλη χαρά θα σας ακούσω», απάντησε ο Ποντίφικας στον 50χρονο Αλγερινό φιλόσοφο, που δεν είναι ούτε θεολόγος ούτε ιμάμης, αλλά έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της ζωής του στη μελέτη του Ισλάμ. Κι εκείνος ξεκίνησε με την περίφημη ομιλία στο Πανεπιστήμιο του Ρέγκενσμπουγκ, όπου ο Πάπας είχε επικαλεστεί τον βυζαντινό αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγο για να υποστηρίξει ότι η συμβολή του Μωάμεθ στη θρησκεία ήταν ολέθρια. «Το Ισλάμ είναι ορθός λόγος, γι' αυτό απορρίπτει και τις ειδωλολατρίες, το Ισλάμ είναι ελευθερία, το Ισλάμ είναι τζιχάντ», είπε ο Σερίφ στον Πάπα, σύμφωνα με δηλώσεις του ίδιου του φιλοσόφου στην Ελ Παΐς. «Το τζιχάντ αυτό, όμως, δεν είναι ένας ιερός πόλεμος για την επιβολή της θρησκείας, παρά ένας δίκαιος αμυντικός πόλεμος. Δεν πρέπει ποτέ να επιτίθεσαι. Κι όταν αμύνεσαι, πρέπει να προστατεύεις τους αμάχους - κυρίως τους χριστιανούς μοναχούς, τους αδύνατους και το περιβάλλον - και να είσαι πάντα δίκαιος. Άλλωστε αυτό έκανε και ο Άγιος Αυγουστίνος».

Πώς αντέδρασε ο Πάπας σε αυτή τη διάλεξη; «Χαμογέλασε ανακουφισμένος», απαντά ο Σερίφ, που διδάσκει φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Αλγερίου. Ενθαρρυμένος από αυτή την αντίδραση, συνέχισε με ακόμη μεγαλύτερο πάθος: «Του είπα πως δεν πρέπει να αφήσουμε δεκαπέντε χρόνια δράσης μιας φανατικής μειοψηφίας να καλύψουν δεκαπέντε αιώνες γόνιμης συνεργασίας των δύο θρησκειών. Μην υποστηρίζετε ότι η τυφλή βία είναι γραμμένη στο Κοράνι, όπως κι εμείς δεν υποστηρίζουμε ότι η Ιερά Εξέταση δικαιολογείται από τα Ευαγγέλια. Πρέπει να καταδικάσουμε από κοινού το αμάλγαμα του Ισλάμ με τον εξτρεμισμό».

Και για να μη μείνει στα λόγια, ο Αλγερινός φιλόσοφος διατύπωσε στον συνομιλητή του τρεις συγκεκριμένες προτάσεις. Πρώτον, να πραγματοποιηθεί είτε στη Ρώμη είτε στη Γενεύη ένα διεθνές, διαθρησκευτικό συνέδριο με θέμα την καταπολέμηση του θρησκευτικού μίσους. Δεύτερον, να στηριχθούν οι ομάδες που προωθούν τον διάλογο μεταξύ του Ισλάμ και του χριστιανισμού. Τρίτον, να καταδικάζονται στο εξής οι επιθέσεις εναντίον των θρησκευτικών συμβόλων με τον ίδιο κατηγορηματικό τρόπο που καταδικάζονται οι ρατσιστικές και αντισημιτικές εκδηλώσεις. Ο Πάπας είπε «ναι» σε όλα. Και τον συγκίνησε ιδιαίτερα το δώρο του καλεσμένου του: το αντίγραφο μιας επιστολής που έστειλε στα τέλη του 19ου αιώνα από τη Δαμασκό ο εμίρης Αμπντέλ Κάντερ στον αρχιεπίσκοπο του Αλγερίου. Ο τελευταίος τον είχε ευχαριστήσει για τις προσπάθειές του να σώσει από τον θάνατο μερικές δεκάδες επισκόπους. Και ο εμίρης απαντούσε ότι έκανε απλώς αυτό που υπαγορεύει το Ισλάμ.

Ενα διαφορετικό κείμενο

Το blog αυτό λέγεται ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ, και για τον λόγο αυτό "ανεβάζω" μόνο κείμενα που δημοσιεύονται στη συγκεκριμένη στήλη της εφημερίδας "ΤΑ ΝΕΑ". Καθώς αυτό γίνεται σε καθημερινή βάση, υπάρχει ήδη μια δυσκολία διαλόγου. Για τον λόγο αυτό, επέλεξα ας πούμε να μην περιλάβω εδώ το ρεπορτάζ μου από τη βόρεια Κύπρο, παρόλο που θα είχε ενδεχομένως ενδιαφέρον μια κουβέντα για αυτό το θέμα. Σήμερα όμως θα κάνω μια εξαίρεση. Κι αυτό, επειδή το κείμενο που ακολουθεί το οφείλω αποκλειστικά σε σας, την παρέα από την μπλογκόσφαιρα. Δημοσιεύτηκε στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού ΔΕΝΤΡΟ.


Ο ΜΑΥΡΟΣ ΗΛΙΟΣ ΤΗΣ ΜΠΛΟΓΚΟΣΦΑΙΡΑΣ


Πριν από ενάμιση χρόνο έφτιαξα ένα blog. Όχι πως έχω μεγάλη σχέση με τη
συμπαθή τάξη των ιστολόγων, δεν διαθέτω ούτε το χρόνο ούτε τη φαντασία για
να λάβω μέρος στις συζητήσεις που γίνονται στο απέραντο ιντερνετικό
καφενείο. Ηθελα απλώς να ανοίξω ένα διάλογο πάνω στα θέματα με τα οποία
ασχολούμαι εδώ και 15 χρόνια στη στήλη μου, στα ΝΕΑ. Να δω αν κάποια θέματα
ενδιαφέρουν περισσότερο από άλλα, κι αν όλη αυτή η περιπέτεια αξίζει τον
κόπο.

Με τον καιρό δημιουργήθηκε μια παρέα. Γράφονται κάποια σχόλια, λέγονται
μερικές εξυπνάδες, πότε-πότε ανάβουν τα αίματα. Καλά είναι - κάτι βράδυα
ήπιαμε και μπύρες. Εκτός από τον χαβαλέ, όμως, είναι μερικές συζητήσεις που
έχουν μείνει πιο ζωντανές στη μνήμη. Όχι επειδή ήταν μεγάλος ο αριθμός των
συνομιλητών ούτε βέβαια επειδή ήταν γνωστά τα ονόματά τους. Αλλά για τις
παρατηρήσεις τους και τις παραπομπές τους. Για την τρυφερότητα και τη
μελαγχολία τους.

Μια μέρα του περασμένου Οκτωβρίου μετέφερα στο blog ένα κείμενο για την
έκθεση με τίτλο «Μελαγχολία, διάνοια και παράνοια στη Δύση» που είχε
εγκαινιαστεί λίγες μέρες νωρίτερα στο Παρίσι. Περιέγραφα τις διάφορες
αίθουσες, αναφερόμουν στην κεντρική θέση που είχε η «Μελαγχολία» του
Αλμπρεχτ Ντύρερ και κατέληγα με την επισήμανση ότι το «Διαγνωστικό και
στατιστικό εγχειρίδιο των πνευματικών διαταραχών», η εγκυρότερη πηγή
αναφοράς στον κόσμο, καταργεί στην τελευταία του έκδοση τη μελαγχολία και
την εντάσσει στην ευρύτερη κατηγορία της κατάθλιψης.

Ο τίτλος του κομματιού - «Το προζάκ εκθρόνισε τον Μπωντλαίρ» - προερχόταν
από μια συνέντευξη του γάλλου καθηγητή ψυχιατρικής Εντουάρ Ζαριφιάν. Το
Μαύρο Πρόβατο, ένας ιστολόγος που εδρεύει στο Παρίσι, σχολίασε με στίχους
του Ζεράρ ντε Νερβάλ: «Je suis le tenebreux - le veuf, - l'inconsole/ Le
prince d'Aquitaine a la tour abolie;/ Ma seule etoile est morte, - et mon
luth constelle/ Porte le soleil noir de la Melancolie.» Ο Κοσμοπολίτης
προτίμησε τον Καρυωτάκη: «Στον κήπο απόψε μου μιλεί μια νέα
μελαγχολία./Βυθίζει κάποια μυγδαλιά τ'ανθοχαμόγελό της /στου βάλτου το θολό
νερό. Κι η θύμιση της νιότης /σαλεύει τόσο θλιβερά την άρρωστη ακακία». Και
ο Τάσος παρέθεσε απόσπασμα από το βιβλίο της Λίντε Ζαλμπέρ για μια μοιραία
γυναίκα, τη Λου Αντρέας-Σαλομέ: «Δεν αναρωτιέμαι για ποιο λόγο αρρώστησε ο
ασθενής, αναρωτιέμαι για ποιο λόγο έμεινε υγιής ο υγιής, και με ποιο
τίμημα.»

Τρεις μήνες αργότερα, καθώς τελείωνε η έκθεση, έγραψα άλλο ένα κείμενο για
το θέμα, αλλά από μια διαφορετική οπτική. Πιανόμουν από μια συνέντευξη της
Νάνσυ Χιούστον στη Λιμπερασιόν, κι έγραφα για τη θρησκεία της μελαγχολίας,
που είναι κατά κάποιο τρόπο η αρρώστια της εποχής μας. Για την καναδή
συγγραφέα, ο Μπωντλαίρ, ο Φλωμπέρ, ο Κάφκα, ο Νίτσε και οι άλλοι κληρικοί
αυτής της λαϊκής εκκλησίας θέλουν να μας πείσουν ότι έχουμε να διαλέξουμε
ανάμεσα σε δύο και μόνο χρώματα: το μαύρο (που είναι γι'αυτούς η μόνη
αλήθεια) και το ροζ (το γλυκανάλατο, το επιτηδευμένο). Οποιος ξεφύλλιζε τα
δεκάδες έντυπα που συνόδευαν την έκθεση στο Grand Palais διαπίστωνε εύκολα
ότι η τρέλλα εξυμνείται, η κατάθλιψη εξιδανικεύεται, ο «μαύρος ήλιος της
μελαγχολίας» θεωρείται ο μόνος αληθινός ήλιος πάνω από το κεφάλι μας.

Αυτή τη φορά ο Κοσμοπολίτης απάντησε με Χαλίλ Γκιμπράν: «Your joy is your
sorrow unmasked». Ο sal.lό παρέθεσε απόσπασμα από το «Πένθος και
Μελαγχολία», του Φρόυντ. Και ο roman μας παρέπεμψε στην Αυτοβιογραφία του
Καζαντζάκη.

Είναι μελαγχολικός ο κόσμος των ιστολόγων, ένας από τους λόγους άλλωστε που
γεννήθηκε αυτό το «κίνημα» και απλώθηκε τόσο πολύ είναι ότι αποτελεί το
άθροισμα χιλιάδων, εκατομμυρίων μοναξιών. Ένα βράδυ αισθάνεσαι να χάνεσαι ή
να πνίγεσαι, θέλεις να συνομιλήσεις, να προκαλέσεις ή να αστειευτείς με
κάποιον άγνωστο στην άλλη άκρη του πλανήτη, μπαίνεις στη «μπλογκόσφαιρα» κι
αρχίζεις την περιπλάνηση, δεν είναι δύσκολο, είναι φτηνό, αν και μερικές
φορές απελπιστικά αργό, πάνω απ'όλα όμως είναι ελεύθερο. Υστερα από δύο ώρες
αισθάνεσαι ότι δεν είσαι πια μόνος, απέκτησες καινούργιους φίλους, έμαθες
καινούργια πράγματα, ανοίχτηκες σε καινούργιους κόσμους. Μπορεί να είναι
ψευδαίσθηση, μπορεί μερικές φορές να είναι κι αλήθεια.

Αν οι Ανώνυμοι Αλκοολικοί μοιράζονται τις εμπειρίες τους σε κλειστές ή
ανοιχτές συγκεντρώσεις, οι Ανώνυμοι Μελαγχολικοί ανταλλάσσουν απόψεις,
στίχους και εικόνες μέσα από το Διαδίκτυο. «Ξωτικό είναι το φεγγάρι του
Αυγούστου σου λέω», βεβαίωνε τον περασμένο μήνα το Χνούδι σε αυτό το
συλλογικό blog (anonimi.blogspot.com), ενώ το Αερικό παρέθετε στίχους από
ένα δίσκο του 1971, που τότε του άρεσε και τώρα τον μελαγχολεί, και ρωτούσε
ποιος τραγουδάει και ποιος δίσκος είναι: «Στον τοίχο η μνήμη μου αφίσα,
έβρεξε πάλι χθες αργά/ Χιλιάδες ήχοι με φιγούρες, σχέδια, χρώματα πολλά». Ο
smithakos αναρωτήθηκε μήπως ο δίσκος είναι του Σώτη Βολάνη, ο μαύρος γάτος
έριξε το όνομα του Ανδρέα Μικρούτσικου (!), το Αερικό τους βασάνισε ακόμα
λίγο και στο τέλος αποκάλυψε ότι ο δημιουργός είναι ένας άνθρωπος που έχει
βγάλει δύο άλμπουμ σε βινύλιο, κάποτε τραγουδούσε σε μια μπουατ στη
Θεσσαλονίκη, είχε και μια εκπομπή στο ραδιόφωνο με τιτλο "Ρεμπετικα,
Σμυρνέικα,Πολίτικα, γλυκα τραγουδια ανατολιτικα": ο Πάνος Σαββόπουλος.

Όλα αυτά δεν έχουν βέβαια μεγάλη σχέση με τη μελαγχολία. Για να ξαναβρώ αυτή
τη σχέση, και για να προσδώσω σε αυτό το κείμενο τη διεθνή του διάσταση,
κατέφυγα ένα μεσημέρι στο πιο γνωστό εργαλείο αναζήτησης της παγκόσμιας
μπλογκόσφαιρας, την ιστοσελίδα technorati.com, και πληκτρολόγησα τη λέξη
«melancholy». Αποκόμισα 179.290 αποτελέσματα. Πολλή μελαγχολία πέφτει
πράγματι στην κοινότητα των bloggers. Υστερα από τρεις ώρες έκανα νέα
αναζήτηση: τα αποτελέσματα είχαν αυξηθεί κατά 100! Το ίδιο βράδυ, η
αναζήτηση με τη μοιραία λέξη θα απέφερε 179.478 αποτελέσματα. Με άλλα λόγια,
κάθε δύο λεπτά, κάπου στον κόσμο, κάποια τρυφερή, ρομαντική ή απελπισμένη
ψυχή γράφει σε κάποιο blog ένα μικρό ή μεγάλο κείμενο που περιέχει τη λέξη
«μελαγχολία».

Διαλέγω ένα κείμενο από ένα blog που λέγεται earvolution. Ο schultz γράφει
για τον Τομ Ουέιτς και τη συλλογή των τριων CD που θα κυκλοφορήσει την Ημέρα
των Ευχαριστιών, στις 21 Νοεμβρίου. Ο τίτλος θα είναι «Ορφανοί: Φωνακλάδες,
καβγατζήδες και μπάσταρδοι». Η συλλογή θα περιλαμβάνει 54 τραγούδια, από τα
οποία τα 30 θα είναι καινούργια. Όπως αναφέρεται στο βιβλιαράκι των 94
σελίδων που θα συνοδεύει τη συλλογή, πρόκειται για «φοβισμένα, ορφανά
τραγούδια έκστασης και μελαγχολίας. Τραγούδια που μεγάλωσαν δύσκολα.
Τραγούδια αμφίβολης προέλευσης που διασώθηκαν από την αμείλικτη μοίρα τους
και τώρα ζητούν να τα φροντίσουν. Δείξε ότι δεν φοβάσαι και πάρε τα σπίτι.
Δεν δαγκώνουν, απλώς θέλουν προσοχή».

Αυτό, ναι, ήταν εντός θέματος.

Η μουσική τα λέει όλα

Κουτσομπολιά, κακίες, αποκαλύψεις: η εποχή μας διψά για γαργαλιστικές πληροφορίες γύρω από τους διάσημους, ζώντες και πεθαμένους. Στην περίπτωση της τέχνης, όμως, πόσο μπορεί να βοηθήσει μια βιογραφία, όσο αποκαλυπτική κι αν είναι;

Το τελευταίο μέρος της Έκτης Συμφωνίας του Τσαϊκόφσκι, της λεγόμενης Παθητικής, αποπέμπει μια απέραντη θλίψη. Η αίσθηση αυτή, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο συνθέτης πέθανε λίγο μετά την ολοκλήρωση της συμφωνίας, έχει οδηγήσει πολλούς να πιστέψουν την εκδοχή της αυτοκτονίας. Η εικόνα του φτωχού Τσαϊκόφσκι που γράφει νότες σε ένα παγωμένο δωμάτιο της Αγίας Πετρούπολης ενώ σκέπτεται να αφαιρέσει τη ζωή του επηρέασε αποφασιστικά το άκουσμα της μουσικής του. Όπως γράφει όμως ο Ντέηβιντ Μπράουν στο βιβλίο του «Τσαϊκόφσκι: Ο Άνθρωπος και η Μουσική του» (εκδ. Faber), τίποτα τέτοιο δεν έχει αποδειχθεί. Άλλωστε, τραγικό χαρακτήρα δεν έχει μόνο η Παθητική, αλλά και πολλά προηγούμενα έργα του συνθέτη.

Η μελέτη του Μπράουν είναι ένα από τα πέντε βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα για τέσσερις μεγάλους Ρώσους συνθέτες: τον Τσαϊκόφσκι, τον Προκόφιεφ, τον Στραβίνσκι και τον Σοστακόβιτς. Όπως η βιομηχανία του τουρισμού εμπλουτίζεται συνεχώς με καινούργια, όλο και πιο λεπτομερή βιβλία για τα μέρη που «πρέπει» οπωσδήποτε να επισκεφθούμε και τα «δέκα πράγματα» που πρέπει οπωσδήποτε να κάνουμε εκεί, έτσι και η βιομηχανία της τέχνης έχει την τάση να καθοδηγεί τους φιλότεχνους για το πώς πρέπει να δουν έναν πίνακα ή να ακούσουν ένα έργο συμφωνικής μουσικής. Δεν μπορούμε να ακούσουμε πια μια συμφωνία χωρίς να μας πουν υπό ποιες συνθήκες γράφτηκε και ποιο είναι το «νόημά» της. Με τον τρόπο αυτό, όμως, μας προγραμματίζουν να ακούμε με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Αν δεν τροφοδοτούμασταν με όλες αυτές τις πληροφορίες, σημειώνει ο Άντριου Κλαρκ στους Φαϊνάνσιαλ Τάιμς, θα ήμασταν πιο ανοιχτοί στους ήχους.

Το βιβλίο του Άντονυ Φίλιπς «Σεργκέι Προκόφιεφ: Ημερολόγιο 1907-14» (εκδ. Cornell University Press) περιλαμβάνει συναρπαστικές πληροφορίες για τα παιδικά χρόνια του συνθέτη, όπως η θριαμβευτική αποφοίτησή του από το ωδείο της Αγίας Πετρούπολης, αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί το Πρώτο Κονσέρτο για Πιάνο εντυπωσίασε τόσο πολύ τους δασκάλους του. Ο ίδιος ο Προκόφιεφ πίστευε στην αξία του ημερολογίου του, γι' αυτό και το άφησε στις Ηνωμένες Πολιτείες όταν επέστρεψε στη Σοβιετική Ένωση, το 1936. Ο συμπολίτης του Ιγκόρ Στραβίνσκι αντίθετα, που δεν έκανε το λάθος να επιστρέψει στην πατρίδα του, δεν άφησε ημερολόγιο. Και μερικοί απ' αυτούς που ανέλαβαν να αναλύσουν το έργο του, όπως ο Στήβεν Ουόλς στη «Δεύτερη Εξορία, Γαλλία και Αμερική 1934-1971» (εκδ. Knopf), μάλλον διώχνουν τον αναγνώστη από τη μουσική του Στραβίνσκι παρά τον βοηθούν να την πλησιάσει.

Τα λόγια έχουν ένα όριο, καταλήγει ο μουσικοκριτικός της βρετανικής εφημερίδας. Από ένα σημείο κι έπειτα, η μουσική τα λέει όλα.

Η δημοκρατία είναι σαν το σεξ

Οι επιστήμονες που ασχολούνται με την εξελικτική βιολογία χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να καταλάβουν τη σημασία που παίζουν τα παράσιτα στην εξέλιξη. Έδιναν έμφαση στα αρπακτικά και στον τρόπο με τον οποίο σκοτώνουν και καταβροχθίζουν τη λεία τους και παραγνώριζαν τη σκληρή μάχη ανάμεσα στα παράσιτα και τους ξενιστές: τα πρώτα προσπαθούν να νικήσουν την αντίσταση των δεύτερων, οι οποίοι με τη σειρά τους προσπαθούν να τους κάνουν τη ζωή δύσκολη. Η κατανόηση του ρόλου των παρασίτων οδήγησε τους επιστήμονες να συνειδητοποιήσουν και τη σημασία του σεξ. Η αναπαραγωγή διά της διασπάσεως θα ήταν πιο εύκολη, πιο φτηνή και θα χάριζε την αθανασία. Όμως ένας τέτοιος στρατός από κλώνους θα ήταν πολύ ευάλωτος στα παράσιτα, που θα ήταν αρκετό να προσαρμοστούν σε ένα μέλος του πληθυσμού ώστε να προσαρμοστούν αυτομάτως σε όλα. Η σεξουαλική αναπαραγωγή, αντίθετα, ανακατεύει τα γονίδια και θέτει τα παράσιτα αντιμέτωπα με έναν κινούμενο στόχο.

Οι εκλογές, γράφει ο Γκλεν Χάρλαν Ρέινολντς στο TCS Daily, έχουν για το πολιτικό σώμα την ίδια σημασία που έχει το σεξ για το φυσικό σώμα. Κάθε τόσο οι ψηφοφόροι διώχνουν από την εξουσία τους κατεργαραίους και φέρνουν στη θέση τους άλλους κατεργαραίους. Με τον τρόπο αυτό δυσκολεύουν τη ζωή των παρασίτων της πολιτικής (συντεχνίες, λομπίστες), αναγκάζοντάς τα να προσαρμόζονται σε έναν στόχο που αλλάζει διαρκώς. Αν λοιπόν είναι αλήθεια ότι κάθε επιτυχημένο σύστημα συγκεντρώνει παράσιτα, το αμερικανικό πολιτικό σύστημα (όπως και πολλά ακόμη δυτικά πολιτικά συστήματα) έχει υπάρξει επιτυχημένο για πολύ καιρό. Φυσικά δεν είναι τέλειο, όπως τέλειο δεν είναι ούτε το σεξ, αφού τα παράσιτα αποτελούν πάντα ένα πρόβλημα. Αλλά η τράπουλα κάθε τόσο ανακατεύεται. Η εναλλαγή των δύο μεγάλων κομμάτων στην εξουσία εμποδίζει τις ομάδες ειδικών συμφερόντων να εδραιώνουν τις θέσεις τους. Είναι όμως αυτό αρκετό; Μήπως χρειάζονται επιπλέον αντιπαρασιτικά μέτρα;

Οι δύο προτάσεις που έχουν ακουστεί μέχρι τώρα είναι το «πλαφόν» στη θητεία και η επιβολή περιορισμών στη χρηματοδότηση των κομμάτων. Το πρώτο μέτρο είναι ασφαλώς θετικό: είναι δυνατόν να εξετάζει σοβαρά ο παντελώς ατάλαντος Σιράκ το ενδεχόμενο να διεκδικήσει και τρίτη θητεία επειδή πιστεύει ότι είναι ο μόνος που μπορεί να φρενάρει τη Σεγκολέν Ρουαγιάλ; Για το δεύτερο, ο αρθρογράφος εκφράζει επιφυλάξεις: όταν περιπλέκεται η χρηματοδότηση ενός κόμματος, ενισχύονται οι δυνάμεις που έχουν τη δυνατότητα να τα βγάζουν πέρα με περίπλοκους νόμους. Χρειάζεται διαφάνεια. Χρειάζεται πίεση από τη βάση. Χρειάζεται και η ανάπτυξη νέων πόλων, ώστε τα χαρτιά να ανακατεύονται ακόμη περισσότερο. Αν στο σεξ δύο είναι αρκετοί (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η ποικιλία βλάπτει), στην πολιτική αποδεικνύονται λίγοι.

Τα φαινόμενα απατούν

«Θα σηκωθώ και θα φύγω τώρα, και θα πάω στο Ινισφρή/ Και θα κτίσω μια καλύβα από καλάμια και πηλό/ Θα έχω εννέα φασολιές και μια κυψέλη/ Και θα ζω μονάχος στο πολύβουο από τις μέλισσες ξέφωτο».

Στα τέλη του καλοκαιριού του 1926, η Π.Λ. Τράβερς αποφάσισε να επισκεφθεί τον Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς στο Δουβλίνο. Ήταν 27 ετών και ήθελε να ασχοληθεί με την ποίηση. Ο νεαρός ποιητής, όμως, την έβαλε να περάσει πρώτα μια δοκιμασία: ζήτησε από ένα βαρκάρη να της δείξει το Λοχ Γκιλ, τη λίμνη που περιγράφει στο ποίημά του με τίτλο «Το Νησί του Ινισφρή». Ο καιρός ήταν κακός, ο βαρκάρης γκρίνιαζε ότι το νησί είναι γεμάτο ποντίκια, αλλά η Τράβερς επέμενε. Στη βόλτα που έκανε, κάτω από συνεχή βροχή, δεν βρήκε ούτε ποντίκια ούτε την καλύβα του ποιητή. Βρήκε όμως γκι. Γέμισε την αγκαλιά της με κλαδιά και κόκκινους καρπούς και, λασπωμένη όπως ήταν, κτύπησε την πόρτα του ποιητή.

Εκείνος συγκινήθηκε πολύ, γράφει η Βάλερι Λόουσον σε μια νέα βιογραφία της Τράβερς («Αυτή έγραψε τη Μαίρη Πόππινς»). Αλλά η συνεργασία τους δεν περπάτησε. Η επίδοξη ποιήτρια αναζήτησε τότε την προσωπική της απελευθέρωση στο έργο ενός μυστικιστή του 20ού αιώνα, του Τζωρτζ Ιβάνοβιτς Γκουρτζίεφ. Λίγα χρόνια αργότερα, θα αξιοποιούσε αυτές τις γνώσεις για να φέρει στο φως μια από τις πιο αγαπημένες ηρωίδες των παιδιών και των μεγάλων, μια φιγούρα που εξωτερικά αποτελεί πρότυπο μέτρου και πειθαρχίας, αλλά μέσα της κρύβει μια γοητευτική μάγισσα. «Δεν μ' αφήνει να πω τίποτα», παραπονιέται κάποια στιγμή ο Μάικλ στην ιστορική ταινία του Ντίσνεϋ. Γρήγορα όμως μαθαίνει, μαζί με όλα τα παιδιά του κόσμου, ότι τα φαινόμενα απατούν. Όπως μαθαίνει κι ο μπαμπάς του, μαζί με όλους τους μπαμπάδες του κόσμου, ότι η Βρετανική Αυτοκρατορία, οι τράπεζές της και πολλά άλλα σύμβολα εξουσίας δεν πρέπει να λαμβάνονται πολύ στα σοβαρά. Η ζωή θα ήταν καλύτερη αν οι γονείς χόρευαν και τραγουδούσαν σαν τους καπνοδοχοκαθαριστές. Δεν αρκεί να δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στα παιδιά τους - αλλά να διδάσκονται απ'αυτά, να γίνουν σαν κι αυτά.

Το νέο σώου του Μπρόντγουεϊ, γράφει ο Έντουαρντ Ρόθσταϊν στους Νιου Γιορκ Τάιμς, είναι μοιραία πιο σκοτεινό από την ταινία του 1964. Τα παιδιά εδώ δεν θεοποιούνται, έχουν κι αυτά ελαττώματα, αλλά και πάλι τη βασική θεραπεία τη χρειάζονται οι γονείς. Ο κ. Μπανκς υμνεί αρχικά την ακρίβεια και την τάξη, για να καταλάβει στην πορεία ότι είναι καλύτερα να εγκρίνει ένα δάνειο σε έναν τίμιο ανερχόμενο επιχειρηματία παρά σε έναν αδίστακτο φιλοχρήματο βλάκα. Όλα αυτά δεν έχουν βέβαια σχέση με την πραγματικότητα, αλλά τα έχουμε ανάγκη ακριβώς για να τα βγάζουμε πέρα με την πραγματικότητα. Έχουμε ανάγκη να παραμυθιαζόμαστε. Άλλωστε και το νησί του Γέιτς γεμάτο ποντίκια ήταν, αλλά εκείνος δεν είχε αυτιά παρά μονάχα για τις μέλισσες.

Παρθένες και για τους ιερωμένους;

Όσο πολιτικά, ιδεολογικά και ηθικά αποκρουστική ήταν η πρακτική των επιθέσεων αυτοκτονίας, άλλο τόσο έξυπνη, συγκινητική και αποτελεσματική είναι η πολιτική της ανθρώπινης ασπίδας. Οι Παλαιστίνιοι διδάσκονται από τα λάθη τους.

Τη λένε Τζαμίλα αλ-Σάντι, είναι 49 ετών και είναι ενεργό μέλος του πολιτικού γραφείου της Χαμάς. Το σπίτι της, ανάμεσα στην Τζαμπαλίγια και το Μπέιτ Χανούν, γκρεμίστηκε την περασμένη εβδομάδα από ισραηλινά πυρά που είχαν στόχο μια ομάδα Παλαιστινίων οι οποίοι έριχναν ρουκέτες στη γειτονική πόλη Σντερότ. Ανάμεσα στους νεκρούς ήταν δύο μέλη της ένοπλης πτέρυγας της Χαμάς και η κουνιάδα της Τζαμίλα, η Νάχλα. Από την ώρα εκείνη, η Τζαμίλα έχει ξεκινήσει μια εκστρατεία υπεράσπισης των σπιτιών άλλων Παλαιστινίων που βρίσκονται στο στόχαστρο της ισραηλινής αεροπορίας. Την Κυριακή, εκατό γείτονες του Μοχάμεντ Μπαρούντ, ενός μέλους των Επιτροπών λαϊκής αντίστασης που έχει ειδικευτεί στη ρίψη πυραύλων, σχημάτισαν ανθρώπινη ασπίδα και εμπόδισαν τον βομβαρδισμό του σπιτιού του στην Τζαμπαλίγια. Δύο εβδομάδες νωρίτερα, μια ομάδα γυναικών είχαν αψηφήσει τα ισραηλινά άρματα μάχης στο Μπέιτ Χανούν επιτρέποντας σε δεκάδες μαχητές που είχαν παγιδευτεί σε ένα τζαμί να διαφύγουν.

Η εκτόξευση πυραύλων εναντίον αμάχων είναι βέβαια απαράδεκτη: χιλιάδες κάτοικοι του Σντερότ έχουν εγκαταλείψει την πόλη και οι υπόλοιποι έχουν λάβει εντολή να μην κυκλοφορούν άσκοπα στους δρόμους. Σε μια ευνομούμενη δημοκρατία, οι δράστες τέτοιων πράξεων θα έπρεπε να συλληφθούν, να δικαστούν και να καταδικαστούν. Αλλά η Παλαιστίνη δεν περιλαμβάνεται στην κατηγορία των ευνομούμενων δημοκρατιών και το Ισραήλ φέρει μεγάλη ευθύνη γι' αυτό. Με τη σαρωτική επίθεσή του το περασμένο καλοκαίρι εναντίον του Λιβάνου έχασε το επιχείρημα της αυτοάμυνας απέναντι στους τρομοκράτες. Κατεδαφίζοντας σπίτια, που συχνά βρίσκονται σε πυκνοκατοικημένα οικιστικά συγκροτήματα, δημιουργεί κάθε φορά δεκάδες αστέγους. Έτσι, στο προσκήνιο δεν βρίσκεται σήμερα ο τυχοδιωκτισμός του Μοχάμεντ, αλλά η μαχητικότητα της Τζαμίλα.

Απόδειξη, ότι η πρακτική της ανθρώπινης ασπίδας βρίσκει μιμητές και έξω από τα παλαιστινιακά εδάφη. Ένας 65χρονος Αμερικανός ιερέας και μια 55χρονη Αμερικανίδα καλόγρια άρχισαν από χθες να επισκέπτονται τα σπίτια των πέντε Παλαιστινίων στη Λωρίδα της Γάζας που το Ισραήλ έχει προειδοποιήσει ότι θα καταστρέψει. Χθες, έμειναν επί αρκετές ώρες στο οικογενειακό σπίτι του Μπαρούντ. «Είναι λάθος να καταστρέφει το Ισραήλ τα σπίτια των ανθρώπων», δήλωσε ο Πήτερ Ντόχερτυ. «Βρισκόμαστε εδώ σε ένδειξη αλληλεγγύης και θέλουμε να ενημερώσουμε τον υπόλοιπο κόσμο για το τι πραγματικά συμβαίνει». Όπως αναμενόταν, ο ισραηλινός στρατός κατηγόρησε τους εξτρεμιστές ότι χρησιμοποιούν αμάχους για την εξυπηρέτηση των στόχων τους. Αν όμως το επιχείρημα αυτό μπορούσε να σταθεί στην περίπτωση αφελών ή απελπισμένων Παλαιστινίων που πείθονταν ότι αν γίνουν καμικάζι θα συναντήσουν παρθένες στον Παράδεισο, δύσκολα θα κινητοποιούνταν για τον ίδιο λόγο δύο ηλικιωμένοι Αμερικανοί ιερωμένοι...

Τσετσενικός δάκτυλος

Είναι δυνατόν, στις αρχές του 21ου αιώνα, ο πρόεδρος μιας μεγάλης δύναμης να «διατάζει» τις δολοφονίες πολιτικών του αντιπάλων τόσο στο έδαφος της χώρας του όσο και στο εξωτερικό; Κι αν ο πρόεδρος είναι αμέτοχος, μήπως πρέπει να αρχίσει να ανησυχεί για τις δραστηριότητες των παλιών του συναδέλφων;

Πυκνώνει το μυστήριο γύρω από τη δηλητηρίαση του πρώην πράκτορα της FSB Αλεξάντρ Λιτβινένκο, ύστερα από τις δηλώσεις ενός Βρετανού τοξικολόγου για την πιθανότητα να χρησιμοποιήθηκε ραδιενεργό θάλλιο, ώστε το δηλητήριο να είναι πιο φονικό, αλλά και την ανακοίνωση του νοσοκομείου ότι είναι απίθανο τα συμπτώματα να προκλήθηκαν από απλό θάλλιο. Η Σκότλαντ Γυαρντ εξετάζει ενδελεχώς τη δράση της ρωσικής αντικατασκοπίας στο Λονδίνο, το οποίο φιλοξενεί πλέον τόσο πολλούς Ρώσους, ώστε πολλοί το αποκαλούν «Μόσχα επί του Τάμεση». Πολλοί από τους Ρώσους αυτούς είναι σφοδροί επικριτές του προέδρου Πούτιν. Κι επειδή η ρωσική Βουλή ψήφισε πρόσφατα νόμο που επιτρέπει σε ξένους πράκτορες να πολεμούν την «τρομοκρατία» στο εξωτερικό, οι ανησυχίες για την τύχη τους εντείνονται.

Σε άρθρο του που δημοσιεύθηκε στη χθεσινή Ιντιπέντεντ, ο Ντόμινικ Λόουσον υπενθυμίζει την περίπτωση του πρώην προέδρου της Τσετσενίας Ζελιμχάν Γιανταρμπίγιεφ, ο οποίος δολοφονήθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 2004 σε έκρηξη παγιδευμένου αυτοκινήτου στην πρωτεύουσα του Κατάρ. Για τον φόνο, που σύμφωνα με το δικαστήριο «διατάχθηκε από τη ρωσική ηγεσία», καταδικάστηκαν δύο αξιωματούχοι της FSB (διαδόχου της KGB) που υπηρετούσαν στη χώρα. Ύστερα από έντονες πιέσεις της Μόσχας, όμως, ο εμίρης του Κατάρ διέταξε έναν χρόνο αργότερα την αποφυλάκισή τους. Λέγεται ότι στο αεροπλάνο που τους μετέφερε στη Μόσχα άνοιξαν σαμπάνιες, ενώ στο αεροδρόμιο τους περίμενε κόκκινο χαλί και μια κουστωδία αξιωματούχων.

Όλα αυτά δεν αποδεικνύουν βέβαια ότι ο Λιτβινένκο δηλητηριάστηκε από πράκτορες της FSB, με ή χωρίς τη συγκατάθεση του προέδρου Πούτιν. Μπορεί ο πρώην πράκτορας να ήπιε μόνος του (ραδιενεργό) θάλλιο επειδή τον βασάνιζαν οι τύψεις για το παρελθόν του, όπως μπορεί και η δημοσιογράφος Άννα Πολιτκόφσκαγια να δολοφονήθηκε από έναν παλιό εραστή της. Το κακό με όλες αυτές τις υποθέσεις είναι ότι τις συνδέει ο «τσετσενικός δάκτυλος». Ο Λιτβινένκο έχει γράψει για τη δολοφονία του Γιανταμπίγιεφ στη (φιλοτσετσενική) ιστοσελίδα Chechenpress και λίγο πριν από τη δηλητηρίασή του επρόκειτο να παραλάβει έγγραφα που είχαν σχέση με τη δολοφονία της Πολιτκόφσκαγια (διάσημης από τις έρευνές της για τα εγκλήματα του ρωσικού στρατού στην Τσετσενία). Ο άνθρωπος που θα τον συναντούσε, ο Ιταλός καθηγητής Μάριο Σκαραμέλλα, έχει δεχθεί απειλές για τη ζωή του λόγω της συμμετοχής του στην Επιτροπή Μιτρόχιν, η οποία ερευνά τις δραστηριότητες της KGB στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

«Αν θέλαμε να τον σκοτώσουμε, θα το κάναμε, και δεν θα τον αφήναμε να εκτοξεύει κατηγορίες κατά της FSB» είπε στους δημοσιογράφους μια «πηγή» των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών. Αυτό, πράγματι, είναι ένα ισχυρό επιχείρημα.

Με τη μορφή αγγέλου

«Με κατηγορούσαν ότι δεν έχω καλό δεξί πόδι. Κι εγώ τους απαντούσα, τι βλακείες είναι αυτές που λέτε, έτσι και σουτάρω και με τα δύο πόδια ο κώλος μου θα ακουμπήσει κάτω». Φέρεντς Πούσκας

«Ήταν 25 Νοεμβρίου του 1953. Καθόμασταν στο κρύο σαλόνι του εβραϊκού ορφανοτροφείου της Παλιάς Βουδαπέστης, ψήναμε μήλα στη θερμάστρα - οτιδήποτε μπορούσαμε να φάμε ήταν πολυτέλεια εκείνο τον πεινασμένο χειμώνα - και ακούγαμε μαζί με τον δάσκαλό μας τον αγώνα στο ραδιόφωνο. Σύντομα, όχι μόνο ζεσταθήκαμε, αλλά σχεδόν χορτάσαμε με τα λόγια του εκφωνητή. Η Ουγγαρία είχε νικήσει εκτός έδρας τη Βρετανία. 6-3! 6-3! 6-3! Ο θρίαμβος αυτός οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στον αρχηγό εκείνης της ομάδας με τους πέντε επιθετικούς: τον Φέρεντς ("αδελφούλη") Πούσκας. Τη στιγμή εκείνη αισθανθήκαμε να μοιραζόμαστε ένα παράξενο προνόμιο με όλους τους Ούγγρους: ήμασταν ευτυχισμένοι σε μια δυστυχισμένη γη». Γκιόργκι Ντάλος

«Θυμάμαι τον Πούσκας σε έναν αγώνα βετεράνων το 1981. Ήταν 54 ετών και περιέφερε μια τεράστια κοιλιά. Οι θεατές παρακολουθούσαν με ένα μείγμα θαυμασμού και χλεύης. Και ξαφνικά, ο Πούσκας δίνει ένα σουτ με το θρυλικό αριστερό του πόδι από τα σαράντα μέτρα, που ξυρίζει το κεφάλι του τερματοφύλακα. Εκατό χιλιάδες κουρασμένοι θεατές δεν πίστευαν στα μάτια τους. Η ανθρώπινη ιδιοφυΐα είχε εμφανιστεί μπροστά στα μάτια τους με τη μορφή αγγέλου». Πέτερ Εστερχάζι

Οι παραπάνω διηγήσεις των δύο Ούγγρων συγγραφέων αντανακλούν τα αισθήματα των περισσότερων συμπατριωτών τους για τον άνθρωπο που έλεγε ότι αγαπούσε το ποδόσφαιρο περισσότερο από τη ζωή. Όλοι οι Ούγγροι τον λάτρεψαν, κι όχι μόνο αυτοί, αλλά όλοι όσοι είχαν την ευκαιρία να τον θαυμάσουν, είτε ως παίκτη είτε ως προπονητή, Άγγλοι και Γάλλοι, Έλληνες και Ισπανοί. Έπαιξε μέχρι τα σαράντα του κι έβαλε 682 γκολ σε 700 αγώνες, περίπου ένα γκολ σε κάθε αγώνα. «Έβαλα πολλά γκολ σε μεγάλη ηλικία», έλεγε. «Όταν μεγαλώνεις, η μπάλα σε υπακούει».

Ο Αλφρέδο Ντι Στέφανο, που μαζί με τον Πούσκας, τον Πελέ, τον Κρόιφ και τον Μαραντόνα έχουν χαρακτηριστεί οι πέντε μεγαλύτεροι παίκτες στην ιστορία του ποδοσφαίρου, δεν ήθελε την περασμένη Παρασκευή να σχολιάσει την κακή είδηση. Καθόταν στο φέουδό του, στην Ένωση Βετεράνων της Μαδρίτης, και μιλούσε για τις σαρδέλες που ακρίβυναν, για το τάνγκο και για το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Ίσως να μη συγχώρεσε ποτέ τον Πούσκας για εκείνο το παιχνίδι της Ρεάλ εναντίον της Γρανάδα, το τελευταίο για την περίοδο 1958-59. Είχαν και οι δύο από 21 γκολ. Ο Πούσκας πέρασε όλη την ομάδα, ντρίμπλαρε και τον τερματοφύλακα, αλλά αντί να βάλει εκείνος το γκολ έδωσε πάσα στον Ντι Στέφανο. Όπως θα έλεγε αργότερα, «αν το έβαζα και έβγαινα πρώτος σκόρερ, ο Αλφρέδο δεν θα μου ξαναμιλούσε ποτέ».

Και πού να πιάσει τους Έλληνες!

«Οι θεατές γελούσαν και κτυπούσαν τα πόδια τους τόσο δυνατά, που νόμιζες ότι γινόταν σεισμός». Μαρτυρία από αίθουσα του Λος Άντζελες όπου προβλήθηκε η ταινία «Μπόρατ».

Να το ξεκαθαρίσουμε από την αρχή: η ταινία δεν ανταποκρίνεται ούτε στην αισθητική ούτε στο χιούμορ του υπογράφοντος. Τα αστεία είναι χοντροκομμένα, η σάτιρα εύκολη, τα σεξουαλικά καλαμπούρια γίνονται μερικές φορές αφόρητα. Αλλά οι προσωπικές κρίσεις δεν έχουν καμιά σημασία. Ο χαρακτήρας του Σάσα Μπάρον Κόεν είναι επιτυχημένος για δύο λόγους: πρώτον, επειδή βγάζει γέλιο, τρανταχτό και πηγαίο γέλιο, από το Λος Άντζελες ώς το Βερολίνο, κι από το Παρίσι ώς την Αθήνα - αν και οι λόγοι είναι κάθε φορά διαφορετικοί (η αίθουσα της Νέας Σμύρνης, για παράδειγμα, σειόταν στη σκηνή όπου ο Κουασιμόδος παραγωγός κουβαριάζεται γυμνός με τον επίσης γυμνό Μπόρατ). Οι παρομοιώσεις του πρωταγωνιστή με τον Τσάρλυ Τσάπλιν είναι μάλλον υπερβολικές, αλλά το γέλιο είναι πάντα ευπρόσδεκτο. Όπως έχουν αποδείξει οι επιστήμονες, κάνει καλό και στην υγεία.

Ο δεύτερος λόγος είναι ακόμη πιο σημαντικός: ο Μπόρατ πέτυχε τον στόχο του επειδή ενόχλησε τους πολιτικά ευπρεπείς, τους καθωσπρέπει και τους ξενέρωτους. Βροχή οι μηνύσεις που έχουν ήδη κατατεθεί ή ετοιμάζονται. Η πιο επικίνδυνη για τον Βρετανό κωμικό προέρχεται από δύο φοιτητές που εμφανίζονται στην ταινία να κάνουν σεξιστικά και ρατσιστικά σχόλια. Σύμφωνα με τον δικηγόρο τους, το συνεργείο της 20th Century Fox τους έβαλε πρώτα να πιουν κι ύστερα τους ζήτησε να παίξουν σ' ένα ξένο ντοκιμαντέρ, όπου θα έπαιρναν σ' ένα τροχόσπιτο έναν τύπο που θα τους έκανε ωτοστόπ. Τα σχόλιά τους για τους δούλους και τις γυναίκες εκφράζουν ασφαλώς πολλούς Αμερικανούς, αν όμως ο δικηγόρος μπορέσει να αποδείξει ότι οι φοιτητές παραιτήθηκαν των πνευματικών τους δικαιωμάτων υπό το κράτος της μέθης, οι λογοκριτές θα λάβουν το πράσινο φως για να παρέμβουν.

Στη δικαιοσύνη έχουν παρέμβει επίσης για προσβολή της προσωπικότητάς τους και άλλοι ακούσιοι πρωταγωνιστές της ταινίας, όπως ένας πωλητής αυτοκινήτων ή μια τηλεοπτική παραγωγός από το Μισισίπι: ας πρόσεχαν, μεγάλοι άνθρωποι είναι. Μια Τουρκάλα webstar, η Μαχίρ Τσαγκρί, ισχυρίζεται ότι ο Σάσα Μπάρον Κόεν αντέγραψε τον ήρωα της ιστοσελίδας της («Ι Kiss You!!!) που την έκανε διάσημη το 1999: όμως ο Μπόρατ ή Κρίστο, που ήταν άλλοτε Αλβανός και άλλοτε Μολδαβός δημοσιογράφος, είχε ήδη εμφανιστεί στη βρετανική τηλεόραση από το 1994. Στη Γερμανία, μια οργάνωση ζήτησε να απαγορευτεί η προβολή της ταινίας επειδή εξευτελίζει τους Τσιγγάνους (δεν διαπιστώσαμε κάτι τέτοιο). Πιο έξαλλοι απ' όλους είναι όμως οι Καζάκοι για την παρουσίαση της χώρας τους ως καθυστερημένης, αντισημιτικής και μισογυνικής.

Και να ετοιμάζονται οι επόμενοι: ο νέος χαρακτήρας του Μπάρον Κόεν, εμπνευσμένος από τον Καρλ Λάγκερφελντ, θα λέγεται Μπρούνο και θα είναι ένας γκέι σχεδιαστής μόδας από την Αυστρία. Δεν θα μείνει τίποτα όρθιο.

Χρειάζεται φως

Η ιδέα της Μάγκι Κέσουικ Τζενκς ήταν απλή και ταυτόχρονα επαναστατική: θύμα του καρκίνου η ίδια - υπέκυψε τελικά πριν από 11 χρόνια - οραματιζόταν ένα ανεξάρτητο, εναλλακτικό κέντρο όπου οι καρκινοπαθείς θα συναντούσαν συνθήκες τελείως διαφορετικές από εκείνες που επικρατούν στα συνηθισμένα νοσοκομεία. Στο κέντρο αυτό οι γιατροί και οι νοσοκόμες θα χαμογελούσαν. Δεν θα υπήρχαν αποστειρωμένες αίθουσες αναμονής ούτε σκληρές πλαστικές καρέκλες και τσαλακωμένα περιοδικά. Τα μπαλκόνια των δωματίων δεν θα έβλεπαν σε χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων.

Ήδη έχουν κατασκευαστεί πέντε-έξι τέτοια κέντρα στην Αγγλία (www. maggiescentres. org). Το τελευταίο εγκαινιάστηκε την περασμένη εβδομάδα από τον υπουργό Οικονομικών Γκόρντον Μπράουν στην εκλογική του περιφέρεια, στο Κιρκάλντι της Σκωτίας. Πρόκειται για το πρώτο κτίριο στην Αγγλία που έχει σχεδιαστεί από μία από τις μεγαλύτερες αρχιτεκτόνισσες της εποχής μας, τη Ζάχα Χαντίντ. Η τελευταία γνώριζε προσωπικά τόσο τη Μάγκι όσο και τον σύζυγό της, τον Τσαρλς Τζενκς, έναν κριτικό τέχνης που όρισε ουσιαστικά τον αρχιτεκτονικό μεταμοντερνισμό. Υιοθέτησε το όραμά τους και παρασύρθηκε από τον ενθουσιασμό τους. Το κέντρο που σχεδίασε απευθύνεται σε έναν νέο κόσμο της ανασφάλειας, ένα μετακαρκινικό κόσμο. Όταν μπαίνεις μέσα, γράφει ο Έντγουιν Χήθκοουτ στους «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς», το μαύρο εξωτερικό περίβλημα δίνει τη θέση του σε ένα πιο μαλακό, πιο ρευστό σκηνικό, με τριγωνικά παράθυρα, λευκούς τοίχους λουσμένους στο φως, βεράντες που βλέπουν σε κήπους και μιαν ατμόσφαιρα που θυμίζει τραπέζι της κουζίνας. Είναι ένα αξέχαστο κτίριο, καθόλου προκλητικό και ταυτόχρονα αισθητικά ριζοσπαστικό. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει πώς θα λειτουργήσει όταν αποκτήσει αληθινή ζωή. Αλλά σίγουρα δίνει υποσχέσεις.

Θα μπορούσαν άραγε να ακολουθήσουν αυτό το παράδειγμα όλα τα νοσοκομεία, όπως πρότειναν ορισμένοι κριτικοί; Όχι. Τα «Κέντρα της Μάγκι» είναι απαλλαγμένα από την ασφυκτική γραφειοκρατία που χαρακτηρίζει ακόμη και τα πιο μικρά νοσοκομεία, μπορούν να λειτουργήσουν αυτόνομα χάρη σε δωρεές εθελοντών, αλλά ο ρόλος τους είναι να συμπληρώνουν, όχι να υποκαθιστούν τα συμβατικά νοσοκομεία. Παρέχουν υπηρεσίες που το Εθνικό Σύστημα Υγείας δεν θα μπορούσε ποτέ να παράσχει. Ο στόχος τους είναι να προσφέρουν μια κουλτούρα αυτοεξυπηρέτησης, να αποτελούν ένα καταφύγιο για όσους νιώθουν απομονωμένοι, απογοητευμένοι και αβοήθητοι. Η αρχιτεκτονική μπορεί να κάνει τη ζωή μας πιο ευχάριστη - αλλά όχι και να μας θεραπεύσει. Τα νοσοκομεία στα οποία περνάμε τις πιο τραγικές και πιο ευχάριστες στιγμές της ζωής μας, οι χώροι όπου γεννιόμαστε, βλέπουμε τα αγαπημένα μας πρόσωπα να πεθαίνουν και επισκεπτόμαστε όλο και περισσότερο όσο μεγαλώνουμε, έχουν περιορισμένες αισθητικές δυνατότητες.

Αλλά ο καρκίνος είναι κάτι διαφορετικό, πάνω και πέρα απ' όλα αυτά. Χρειάζεται φως για να αντισταθμίσεις κάπως το σκοτάδι.

Η σωστή ταχύτητα

Ο Τόνι Μπλερ, λέει, δεν γράφει τους λόγους του σε ηλεκτρονικό υπολογιστή. Χρησιμοποιεί πένα. Αλλά το σχολείο εκείνο στο Εδιμβούργο για άλλους λόγους έλαβε την απόφασή του.

Κάποιος έγραψε ότι είναι σαν να αντικαθιστάς το αυτοκίνητο με άλογο. Ένα διακεκριμένο ιδιωτικό σχολείο στη Βρετανία αποφάσισε να επαναφέρει την υποχρεωτική χρήση του κονδυλοφόρου από τους μαθητές εννέα ετών και άνω, βάζοντας στο περιθώριο τους μαρκαδόρους, τα στιλό, τα μολύβια και, βέβαια, τα πλήκτρα των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Όπως ανακοίνωσε το Mary Erskin & Stewart's Melville School, σκοπός αυτού του μέτρου είναι να μάθουν και πάλι τα παιδιά να γράφουν όμορφα, με καλλιγραφικούς χαρακτήρες, σε μια εποχή που κυριαρχείται από το Internet, τα e-mail και τα μηνύματα στα κινητά.

Αν και το φαινόμενο αυτό δεν έχει έλθει ακόμη στην Ελλάδα, έρευνα που έγινε στη Βρετανία έδειξε ότι πάνω από το 80% των μαθητών ξέρουν να γράφουν μόνο με κεφαλαία. Και οι δάσκαλοί τους δεν έχουν απαιτήσεις από αυτούς, αφού «υπάρχει το κομπιούτερ». Την ίδια ώρα, περιέργως, οι πένες βρίσκονται σε άνθηση: τόσο οι φτηνές, αυτές που κοστίζουν μερικά ευρώ και παίρνουν πλαστικές μελανοθήκες, όσο και τα ακριβά μοντέλα. Ακόμη και φίρμες όπως η Bulgari και η Chopard μπήκαν στο παιχνίδι. Άλλωστε το εργαλείο αυτό έχει διάσημους θαυμαστές. Τον Βρετανό πρωθυπουργό, που έχει σπουδάσει σε εκλεκτά σκωτσέζικα σχολεία και γνωρίζει την αξία της καλλιγραφίας. Τον συμπατριώτη του συγγραφέα Τζων Μπάνβιλ, που τιμήθηκε φέτος με το βραβείο Μπούκερ. Την Αμερικανίδα συγγραφέα Τόνι Μόρισον, που τιμήθηκε το 1993 με Νόμπελ λογοτεχνίας. Το βιβλίο της «Beloved» («Αγαπημένη») ψηφίστηκε τον περασμένο Μάιο από 200 Αμερικανούς συγγραφείς και κριτικούς καλύτερο αμερικανικό μυθιστόρημα της τελευταίας 25ετίας. Σίγουρα με πένα το έγραψε.

«Γράφω πάντα την πρώτη εκδοχή των βιβλίων μου με πένα», δήλωσε πρόσφατα ο Μπάνβιλ. «Έχει τη σωστή ταχύτητα για τη δημιουργική σκέψη. Ο υπολογιστής, όπως και το στιλό διαρκείας, τρέχουν πολύ γρήγορα, πιο γρήγορα από τη σκέψη μου». Ο διευθυντής του σχολείου στο Εδιμβούργο θεωρεί ότι η πένα έχει ακόμη ένα πλεονέκτημα: αυξάνει την αυτοεκτίμηση των μαθητών. Άμεση σχέση μεταξύ ορθογραφίας και καλλιγραφίας βρίσκει ένας φιλόσοφος της γλώσσας, ο Ιταλός Τούλιο Ντε Μάουρο. Το γράψιμο είναι μια άσκηση, λέει στη Ρεπούμπλικα. Πολλά από τα ορθογραφικά λάθη που συναντά κανείς στο γραπτό ενός μαθητή του Λυκείου συνδέονται με την ελλιπή χρήση του κονδυλοφόρου. Ασφαλώς ο ηλεκτρονικός υπολογιστής αποτελεί μια πραγματικότητα, ακόμη και για τα μικρά παιδιά. Αυτό όμως δεν πρέπει να αποκλείει το γράψιμο με το χέρι. Ένα παιδί που μαθαίνει από νωρίς να χρησιμοποιεί τόσο το κομπιούτερ όσο και το τετράδιο, απορροφά πιο εύκολα τη γνώση.

Η πένα είναι γοητευτική για ακόμη ένα λόγο. Την αγαπούσε ένας τρυφερός διανοούμενος και ένας σπάνιος άνθρωπος. Ο Λέων Καραπαναγιώτης, φυσικά.

Τουλάχιστον κάνουν πολλά παιδιά...

«Πες κάτι αριστερό!». Η πρόκληση που είχε απευθύνει ο Νάνι Μορέτι στον Μάσιμο Ντ'Αλέμα σε μια συγκέντρωση της ιταλικής Αριστεράς δεν θα ακουστεί στις σημερινές προκριματικές εκλογές των Γάλλων ομοϊδεατών του. Πάνω απ' όλα, η «χρήσιμη ψήφος».

Τρεις ενδιαφέρουσες τηλεοπτικές αναμετρήσεις. Πολλές συνεντεύξεις στον Τύπο. Έντονες συζητήσεις γύρω από ιδέες που συχνά προκάλεσαν δυσάρεστες εκπλήξεις. Δημοσκοπήσεις, υπολογισμοί, στοιχήματα. Η σημερινή ψηφοφορία των 218.771 μελών του γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος γίνεται με τις καλύτερες προϋποθέσεις. Κάτι περίεργο όμως γίνεται με τους υποψηφίους. Ο θεωρούμενος πιο «αριστερός» από τους τρεις, ο πρώην πρωθυπουργός Λωράν Φαμπιούς, είναι ο ίδιος άνθρωπος που στις βουλευτικές εκλογές του 2002 είχε χαρακτηρίσει το πρόγραμμα του κόμματος υπερβολικά αριστερό. Στη συνέχεια βέβαια άλλαξε, τα έβαλε με τον καπιταλισμό και την Ευρώπη των μονοπωλίων, και συνέβαλε αποφασιστικά στην περυσινή απόρριψη της Συνταγματικής Συνθήκης.

Η σημερινή μάχη γίνεται έτσι ανάμεσα σε έναν λαϊκιστή, έναν κεντρώο που δυσκολεύεται να διεγείρει τα πλήθη και μια χαρισματική «δεξιά». Φαβορί είναι η τελευταία. Και ο λόγος δεν είναι οι θέσεις της, πολλές από τις οποίες παρουσιάζουν ενδιαφέρον, αλλά οι δημοσκοπήσεις που δείχνουν ότι η αιρετική «Σεγκό» είναι η μόνη που μπορεί να κερδίσει τον τρομερό «Σαρκό». Οι Γάλλοι σοσιαλιστές δεν έχουν περιθώρια για πειράματα, τους καταδιώκει το σύνδρομο του Λεπέν - ο αρχηγός του Εθνικού Μετώπου είχε πάρει 16% στον πρώτο γύρο του 2002 πετώντας έξω τον Λιονέλ Ζοσπέν, και αυτή τη φορά λένε ότι μπορεί να φτάσει το 20%. Χρειάζεται λοιπόν ένας υποψήφιος που μπορεί να διεισδύσει στο στρατόπεδο του αντιπάλου, ο πονηρός Κον-Μπεντίτ το κατάλαβε από την αρχή, κι επειδή δεν πιστεύει ότι οι κοινωνίες προχωρούν με αίμα αλλά με μεταρρυθμίσεις, πήρε το μέρος της Σεγκολέν.

Ο Εμμανυέλ Τοντ, πάλι, διαφωνεί. Ο Σαρκοζί και η Σεγκολέν είναι «υποψήφιοι του κενού», λέει ο Γάλλος δημογράφος στη Μοντ, γιατί αρνούνται να μιλήσουν για τα καθημερινά προβλήματα των ανθρώπων. Τα τελευταία χρόνια, εκτός από τα λαϊκά στρώματα, τους εργάτες (κυρίως άνδρες) και τους υπαλλήλους (κυρίως γυναίκες), εισήλθε στις τάξεις των «διαφωνούντων» και ένα κομμάτι της μεσαίας τάξης, η «μέση μεσαία» τάξη. Η κυριαρχία του ελεύθερου εμπορίου οδηγεί σε αύξηση των ανισοτήτων και ασκεί ισχυρή πίεση στους μισθούς, άρα και στη ζήτηση. Η ελίτ, το ανώτερο 20% της κοινωνίας, δείχνει να μην το καταλαβαίνει, αλλά η κρίση θα εκδηλωθεί πολύ γρήγορα, η ρήξη του συστήματος είναι κοντά. Στην κρίση αυτή, τα δύο μεγάλα κόμματα απαντούν με δύο παράλογους υποψηφίους, δύο ανθρώπους που έχουν απομακρυνθεί από τις παραδόσεις του γκωλισμού και του σοσιαλισμού. Αλλά η ελπίδα δεν έχει χαθεί: αν στην Αγγλία τα παιδιά τα κάνουν οι εργάτες και η μεσαία τάξη δεν έχει καιρό, στη Γαλλία η μεσαία τάξη ξεχωρίζει τόσο για τις πολιτιστικές της δραστηριότητες όσο και για την υψηλή της γονιμότητα...

Αγαπώ, άρα υπάρχω

«Από τον Καρτέσιο μέχρι τον Χέγκελ, η αγάπη βρισκόταν πάντα σε κατώτερη θέση από τη συνείδηση, αντιμετωπιζόταν σχεδόν ως αρρώστια. Κι όμως, κατέχει κεντρική θέση στην έλλογη σκέψη».

Εξήντα ετών σήμερα, καθηγητής στη Σορβόννη και το Σικάγο, ο Ζαν-Λυκ Μαριόν έχει συναναστραφεί κατά καιρούς με τα μεγαλύτερα ονόματα της γαλλικής φιλοσοφίας, όπως είναι ο Ρικέρ, ο Λεβινάς ή ο Ντεριντά. Έχει διατρέξει πολλούς αιώνες της δυτικής σκέψης κι έχει διαπιστώσει με έκπληξη την περιθωριακή θέση που κατείχαν πάντα η επιθυμία, ο έρωτας, το πάθος. Μοναδική εξαίρεση είναι ο Φρόυντ, αλλά κι εκεί η αγάπη αντιμετωπίζεται ως ένα παθολογικό ζήτημα, μια αδυναμία, που πρέπει να εξαφανιστεί μπροστά στον κολοσσό που λέγεται ορθός λόγος. Μα η αγάπη είναι η πιο βαθιά ανθρώπινη επιθυμία, η ανάγκη των ανθρώπων να αγαπούν και να αγαπιούνται αποτελεί τον κοινό τους ορίζοντα και μ' αυτή την έννοια ο ορθός λόγος δεν προηγείται, αλλά έπεται της αγάπης. Η επιθυμία και η υπόσχεση, η εγκατάλειψη και η πίστη, η ζήλεια και το ψέμα, αποκαλύπτουν μια άλλη, ευρύτερη λογική, την ερωτική λογική.

Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την αγάπη, λέει ο Γάλλος φιλόσοφος στη Στάμπα, με αφορμή την ομιλία του στη νεοσύστατη Σχολή Φιλοσοφικής Διαπαιδαγώγησης στο Τορίνο. Το να παραιτηθείς από τη δυνατότητα να αγαπήσεις και να αγαπηθείς αποτελεί έναν «υπερβατικό ευνουχισμό», σε μετατρέπει σε μηχανικό υπολογιστή, σε δαίμονα. Η λογική είναι πάντα η ίδια, είτε αγαπάς τη μητέρα σου, το παιδί σου, τον σύντροφό σου ή τον Θεό. Αλλά όταν πρόκειται για τον έρωτα, είναι αλήθεια ότι υπάρχει μια ισχυρή αντίφαση. Για να ζήσουμε την ολοκληρωτική εμπειρία του ερωτικού φαινομένου, έχουμε ανάγκη από το απόλυτο. Δεν μπορείς να πεις σε μια γυναίκα ότι την αγαπάς για μια ώρα ή για ένα μήνα. Έρωτας σημαίνει αιωνιότητα, κάτι που στην ανθρώπινη διάσταση σημαίνει μια ολόκληρη ζωή. Το ερωτικό φαινόμενο προϋποθέτει μια ολότητα, ο άνθρωπος την έχει ανάγκη, αλλά δεν μπορεί να την προσφέρει. Κι αυτή είναι μια τραγική πλευρά του πεπρωμένου του.

Μπορεί άραγε η αγάπη να γίνει κι ένα εργαλείο για να γίνει καλύτερος ο κόσμος; Ο Μαριόν δεν απαντά σ' αυτή την ερώτηση προκειμένου να διαφυλάξει τη σοβαρότητά του, η πολιτική φιλοσοφία άλλωστε δεν τον απασχόλησε ποτέ. Το ζητούμενο δεν είναι να χρησιμοποιήσουμε την αγάπη, αλλά να πάψουμε να τη φοβόμαστε. Η κοινωνία μας δίνει τεράστια έμφαση στην ασφάλεια κι εμείς φοβόμαστε καθημερινά ότι το αντικείμενο του πόθου μας θα μας εξαπατήσει, θα μας εγκαταλείψει, θα μας χλευάσει. Μα όποιος παραιτείται από την αγάπη επειδή αισθάνεται ανασφάλεια θα καταλήξει να μισήσει τον εαυτό του, αφού αργά ή γρήγορα θα συνειδητοποιήσει ότι αποχωρίστηκε την πιο βαθιά και αυθεντική δύναμη που υπάρχει, την επιθυμία. Και με την επιθυμία συμβιβασμοί δεν γίνονται.

Μπαίνει η φτώχεια στο μουσείο;

«Ας χρησιμοποιήσουμε την ιστορική ευκαιρία αυτής της συνόδου για να βάλουμε τη φτώχεια στο μουσείο. Είμαστε ήδη 100 εκατομμύρια. Ελπίζω πως όσοι αμφέβαλλαν για μας θα είναι πλέον στο πλευρό μας».

Με αυτά τα λόγια άνοιξε χθες ο Μουχάμαντ Γιουνούς τη διεθνή σύνοδο που γίνεται στο Χάλιφαξ του Καναδά για τις μικρο-πιστώσεις. Η επαναστατική αυτή ιδέα ανήκει σ' εκείνον, τον «τραπεζίτη των φτωχών», γι' αυτήν άλλωστε του απονεμήθηκε φέτος το Νόμπελ Ειρήνης. Ο αριθμός που παρέθεσε είναι, βέβαια, υπερβολικός: ο στόχος που τέθηκε το 1997 στην Ουάσινγκτον, να φτάσουν μέσα σε μια δεκαετία τα 100 εκατομμύρια οι δικαιούχοι μικρών δανείων (γύρω στα 100 δολάρια) ώστε να μπορέσουν έτσι να στήσουν μια δουλειά, δεν έχει εκπληρωθεί. Ούτε μπαίνει εύκολα η φτώχεια στο μουσείο. Σύμφωνα με εκτιμήσεις των ειδικών, 1 έως 1,2 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζουν σήμερα με λιγότερο από ένα δολάριο την ημέρα, ιδίως στην Ασία. Όμως έχει γίνει μια αρχή. Μόνο η τράπεζα του Γιουνούς, η περίφημη Γκραμίν, έχει χορηγήσει τα τριάντα τελευταία χρόνια μικρο-δάνειο σε 6,6 εκατομμύρια ανθρώπους, στη συντριπτική τους πλειονότητα γυναίκες, που καταφέρνουν έτσι και τη χειραφέτησή τους. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι στη σύνοδο του Χάλιφαξ λαμβάνουν μέρος χιλιάδες σύνεδροι, μεταξύ των οποίων και εκπρόσωποι του Ιδρύματος Γκέιτς.

Δεν συμφωνούν όμως όλοι με τη φιλανθρωπική προσέγγιση του οραματιστή από το Μπανγκλαντές. «Για τον Γιουνούς η πίστωση είναι ανθρώπινο δικαίωμα, αλλά εγώ δεν το πιστεύω, για μένα ανθρώπινα δικαιώματα είναι η ευκαιρία, η εκπαίδευση», λέει στο περιοδικό Νιου Γιόρκερ ο Κάρλος Λαμπάρτε, πρόεδρος του μεγαλύτερου δικτύου μικρο-χρηματοδοτήσεων (σύμφωνα με τον όρο που προτιμούν) στη Λατινική Αμερική που ονομάζεται Compartamos. «Είναι γελοίο να λέμε ότι θα βάλουμε τη φτώχεια στο μουσείο, η φτώχεια βρίσκεται μαζί μας από την αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα και δεν πρόκειται να μας αφήσει ποτέ», συνηγορεί και ο Σ.Π. Τσάιτινγκερ, παλιό ηγετικό στέλεχος της γενιάς του '68 στη Γερμανία και σήμερα διευθυντής ενός άλλου τραπεζικού δικτύου που ονομάζεται ProCredit Holding. Για τους ανθρώπους αυτούς, οι μικρο-πιστώσεις δεν πρέπει να απευθύνονται στους πολύ φτωχούς, που απλώς φορτώνονται με υποχρεώσεις, αλλά στους λιγότερο φτωχούς. Η προσέγγιση του Γιουνούς, λένε, εξυπηρετεί το στάτους κβο, αφού συγκαλύπτει το πρόβλημα της φτώχειας κάνοντας τις ζωές των φτωχών πιο ανεκτές. Για να πετύχει ένα σύστημα δανειοδότησης, πρέπει να παρουσιάζει κέρδη. Τα υπόλοιπα είναι για τους αφελείς.

«Κανείς δεν τους είπε να μη βγάζουν χρήματα», απαντά ο Γιουνούς. «Αλλά πρέπει να τα βγάλουν από τους φτωχούς; Ας τους αφήσουν να σταθούν πρώτα στα πόδια τους κι ύστερα ας τους αρμέξουν». Η διαμάχη είναι βαθιά, αφορά την ουσία του καπιταλισμού, έχει να κάνει με το αν οι απόβλητοι δικαιούνται κι αυτοί μια θέση στον πλανήτη.

Περιμένοντας τον Πύνσον

«Αν ο άνθρωπος αυτός συναντηθεί μια μέρα με την Πάρις Χίλτον, το αποτέλεσμα της έκρηξης ύλης/αντιύλης θα ήταν τέτοιο, που θα εξαφανίζονταν τα πάντα, από εδώ μέχρι τον ουρανό».

Έτσι σχολίασε πριν από δύο χρόνια ένας Αμερικανός κριτικός το φαινόμενο Τόμας Πύνσον, ενός συγγραφέα που έχει επιλέξει όχι μόνο να μείνει έξω από τα κυκλώματα, αλλά να διατηρήσει το απόλυτο μυστήριο γύρω από την προσωπικότητά του. Το μυστήριο αυτό έχει οδηγήσει πολλούς να τον συγκρίνουν με τον Τζων Σάλινγκερ, τον συγγραφέα του «Φύλακα στη σίκαλη», κάποιοι μάλιστα ισχυρίστηκαν ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Ο Πύνσον το διέψευσε. Και τώρα βρίσκεται και πάλι στο προσκήνιο, με αφορμή την επικείμενη έκδοση του νέου του βιβλίου, του πρώτου εδώ και μια δεκαετία, που θα λέγεται «Against the day». Όλα είναι θολά γύρω από αυτό το μεγάλο γεγονός. Στην αρχή είχε ανακοινωθεί ότι το βιβλίο θα εκδοθεί στις 5 Δεκεμβρίου, ύστερα το επέσπευσαν για τις 21 Νοεμβρίου. Άλλοι λένε ότι θα έχει 992 σελίδες, κι άλλοι 1.200. Κανείς δεν ξέρει αν η περίληψη που έχει δημοσιευτεί στο Amazon έχει σχέση με το βιβλίο. Ο ίδιος ο συγγραφέας, πάντως, είπε ότι η περίοδος που θα καλύψει το βιβλίο του ξεκινά από την Παγκόσμια Έκθεση του Σικάγου, το 1893, και καταλήγει στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ότι θα είναι γεμάτο με γεγονότα αντίθετα με τα γεγονότα. Ότι δεν θα περιγράφει τον πραγματικό κόσμο, αλλά τον κόσμο που θα υπήρχε αν άλλαζαν μερικά σημαντικά πράγματα.

Σε μια κουλτούρα που κυριαρχείται από διασήμους που ισχυρίζονται ότι είναι καλλιτέχνες ενώ το μόνο τους ταλέντο είναι ότι ξέρουν να χειρίζονται τις τηλεοπτικές κάμερες - γράφει η Μπάρμπαρα Θέλις στην Ελ Παϊς - η μανία που έχουν άνθρωποι σαν τον Πύνσον για την ιδιωτικότητα γοητεύει, προκαλεί και ενοχλεί. Ο «Φύλακας στη Σίκαλη», που εκδόθηκε το 1951, εξακολουθεί να πουλάει 250.000 αντίτυπα το χρόνο μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το επόμενο βιβλίο, με τίτλο «Hapsworth 16,1924» κυκλοφόρησε το 1965 - κι από τότε σιωπή. Πολλοί είπαν ότι ο συγγραφέας στέρεψε, άλλαξε δουλειά, ίσως και να πέθανε, για να τους διαψεύσει όλους η κόρη του, που αποκάλυψε στο «Φύλακα των Ονείρων» ότι ο πατέρας της δεν έχει σταματήσει να γράφει, το σπίτι του είναι ένα μπαούλο γεμάτο χειρόγραφα, ίσως μια μέρα να δουν το φως της δημοσιότητας.

Στους συγγραφείς-φαντάσματα ανήκει και ο Κόρμακ ΜακΚάρθυ, που έχει δώσει μια και μόνη συνέντευξη στη ζωή του, στους Νιου Γιορκ Τάιμς, το 1992. Το τελευταίο του βιβλίο εκδόθηκε τον περασμένο μήνα και έγινε αμέσως μπεστ-σέλερ. Λέγεται «Ο δρόμος» και περιγράφει ένα μελλοντικό κόσμο όπου ένας πατέρας και ο γιος του προσπαθούν να επιβιώσουν. Δύσκολα θα περίμενε κανείς μια διαφορετική ατμόσφαιρα.

Είμαστε όλοι φιλοαμερικανοί

Και ξαφνικά, γίναμε όλοι φιλοαμερικανοί. Οι ίδιοι άνθρωποι τους οποίους κατηγορούσαμε ότι στηρίζουν ενεργητικά ή παθητικά την εγκληματική πολιτική ενός τυχοδιώκτη μεταμορφώθηκαν σε τιμωρούς της διαφθοράς, της αδικίας και του ψέματος. Ένα πολιτικό θαύμα, χωρίς αμφιβολία.

Οι Αμερικανοί ψηφοφόροι δικαίωσαν λοιπόν τον Τόμας Φρίντμαν, που τους είχε καλέσει από τη στήλη του στη Νιου Γιορκ Τάιμς να αποδείξουν με την ψήφο τους ότι δεν είναι βλάκες. Δεν παρασύρθηκαν από την εθνική προπαγάνδα του προέδρου τους και τον καταδίκασαν για τη στρατιωτική περιπέτεια στην οποία τους ενέπλεξε. Δεν αγόρασαν τα «τσιγάρα Μπους» που τους πούλησε ο Καρλ Ρόουβ, γιατί γνώριζαν ότι προκαλούν καρκίνο, όπως άλλωστε το γνώριζε κι εκείνος. «It's the war, stupid!», ήταν το σύνθημα που φώναξαν. Η αλήθεια όμως είναι ότι περισσότερο καταψήφισαν έναν άνθρωπο κι ένα κόμμα, παρά υπερψήφισαν ένα άλλο. Οι Δημοκρατικοί μπορεί να έχουν διαφορετικό πρόσωπο από τους αντιπάλους τους, αλλά όχι και πολύ διαφορετική πολιτική. Ο βασικός τους στόχος είναι κοινός: μια ισχυρή Αμερική, που θα διαχειρίζεται μια ελεύθερη παγκόσμια αγορά. Από την άποψη αυτή, η ψήφος των Αμερικανών ήταν πρωτίστως ηθική και δευτερευόντως πολιτική. Το δείχνει και η σειρά των κριτηρίων με τα οποία ψήφισαν: τα σκάνδαλα και η διαφθορά βρίσκονται πάνω από την πανωλεθρία στο Ιράκ.

Εκτός από τον Φρίντμαν, δικαιώνεται έτσι και η Μπάρμπαρα Σπινέλλι, που έγραφε πριν από μερικές ημέρες στη Στάμπα ότι το μεγαλύτερο επίτευγμα των Ρεπουμπλικανών την τελευταία δεκαετία ήταν το πάντρεμα της πολιτικής με τις «αξίες». Οι Αμερικανοί ψηφοφόροι δεν μπορούν να δεχθούν - και δικαίως - ότι ένα στέλεχος του Κονγκρέσου (που έτυχε να είναι Ρεπουμπλικανός, αλλά θα μπορούσε να είναι Δημοκρατικός) εκμεταλλευόταν τη θέση του για να κάνει σεξουαλικές προτάσεις στους κλητήρες. Την ίδια ώρα, όμως, καταψηφίζουν σε επτά πολιτείες τους γάμους μεταξύ ομοφυλοφίλων, περιορίζοντας την έννοια του γάμου στην ένωση ενός άνδρα με μια γυναίκα.

Ιδιαίτερο βάρος στις επιλογές των Αμερικανών ψηφοφόρων έπαιξε, όπως αναμενόταν, και η οικονομία. Η αντικυβερνητική στάση του εκλογικού σώματος είναι σαφής στο θέμα του Ιράκ, που εισπράττεται σε απώλειες Αμερικανών στρατιωτών, όχι όμως και στο θέμα της ενέργειας, που έχει επιπτώσεις στην τσέπη τους: στην Καλιφόρνια, απορρίφθηκε έτσι η πρόταση να επιβληθεί φόρος στο πετρέλαιο προκειμένου να χρηματοδοτηθεί η ανάπτυξη εναλλακτικών πηγών ενέργειας. Η «πράσινη δύναμη» του Κλίντον, του Αλ Γκορ, της Τζούλια Ρόμπερτς και του Μπραντ Πιτ έχασε από τις πετρελαϊκές εταιρείες του Ντικ Τσέινι.

Οι ενδιάμεσες εκλογές αποτελούν πράγματι την αρχή του τέλους ενός εξαετούς εφιάλτη, όπως επισήμαναν οι Ευρωπαίοι σοσιαλιστές: το πρόσωπο του Αμερικανού προέδρου στο χθεσινοβραδινό του διάγγελμα ήταν αποκαλυπτικό. Για να δώσει όμως ο εφιάλτης τη θέση του στο όνειρο, πρέπει να επανεφευρεθεί η πολιτική.

Οι ανασφάλιστοι δεν ψήφισαν

Σαράντα επτά εκατομμύρια Αμερικανοί στερούνται οποιασδήποτε κοινωνικής ασφάλισης. Αν οι άνθρωποι αυτοί προσέρχονταν στις κάλπες, είναι βέβαιο ότι θα νικούσε ο συνδυασμός «Έξω όλοι!».

Το αμερικανικό σύστημα έχει ορισμένες ιδιαιτερότητες. Η υγεία, για παράδειγμα, θεωρείται αγαθό, αλλά όχι δικαίωμα. Οι εταιρείες δεν είναι υποχρεωμένες να προσφέρουν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στους υπαλλήλους τους. Συνήθως το κάνουν για τα στελέχη τους, αλλά όχι και για τους working poor, τους φτωχούς εργαζομένους. Ο αριθμός των ανασφάλιστων αυξάνεται έτσι συνεχώς: από το 2000, που ανέλαβε την εξουσία ο Τζωρτζ Μπους, οι αποκλεισμένοι από το σύστημα υγείας έχουν αυξηθεί κατά 6,8 εκατομμύρια και έχουν φτάσει τα 46,6 εκατομμύρια. «Πολλοί απ' αυτούς αναγκάζονται όταν αρρωστήσουν να πουλήσουν τα σπίτια τους» λέει στον ανταποκριτή της Λιμπερασιόν ο Ούτε Ράινχαρντ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. «Άλλοι σταματούν να πληρώνουν για τις σπουδές των παιδιών τους».

Το πρόβλημα αφορά ολόκληρη τη χώρα, ακόμη και τις μεγάλες πόλεις. Σύμφωνα με μια μελέτη του ερευνητικού κέντρου Urban Institute, 1,6 εκατομμύρια ενήλικες και παιδιά που ζουν στη Νέα Υόρκη (το ένα πέμπτο του πληθυσμού) είναι ανασφάλιστοι. Η μόνη λύση που έχουν όταν πάθουν κάτι σοβαρό είναι τα επείγοντα περιστατικά, όπου γίνεται προσπάθεια να «σταθεροποιηθεί» η κατάστασή τους. Σε μια προσπάθεια να περιορίσει την έκταση αυτού του φαινομένου, που δεν τιμά και τόσο τη μεγαλύτερη δύναμη του κόσμου, η κυβέρνηση χρηματοδοτεί χίλια κοινοτικά κέντρα σε όλη τη χώρα, που προσπαθούν να εφαρμόσουν μια προληπτική ιατρική προσφέροντας σχετικά μειωμένες τιμές. Το William Ryan Center, για παράδειγμα, κοντά στο Σέντραλ Παρκ, χρεώνει 32 δολάρια την επίσκεψη (ανεξαρτήτως των εξετάσεων που γίνονται) και 7 δολάρια τη συνταγή (ανεξαρτήτως του αριθμού των φαρμάκων που αγοράζονται). Αλλά και αυτές οι τιμές είναι για πολλούς απαγορευτικές.

Μια άλλη ιδιαιτερότητα του αμερικανικού συστήματος υγείας είναι ότι θεωρεί τη φροντίδα των δοντιών θέμα εμφάνισης και όχι υγείας (!) Αν, για παράδειγμα, πρέπει να κάνει κάποιος μια γέφυρα και δεν μπορεί να την πληρώσει, καταφεύγει στην εξαγωγή - γεγονός που έχει επιπτώσεις στη διατροφή του και εν τέλει στην υγεία του. Απέναντι σ' αυτές τις δυσκολίες, πολλοί αναζητούν λύσεις χρησιμοποιώντας τη φαντασία τους. Ο Νικ Στήβενς, ένας 32χρονος ηθοποιός που ζει στη Νέα Υόρκη και τα τελευταία επτά χρόνια είναι ανασφάλιστος, αξιοποιεί τις προσφορές ορισμένων οδοντιάτρων που χρεώνουν τη μισή τιμή για την πρώτη επίσκεψη. «Κάθε φορά βλέπω διαφορετικό γιατρό», λέει. «Προς το παρόν τα κουτσοκαταφέρνω».

Μοναδικοί προνομιούχοι του συστήματος είναι οι πολύ φτωχοί, που καλύπτονται από το σύστημα Medicaid και οι πολύ ηλικιωμένοι, που καλύπτονται από το πρόγραμμα Medicare. Το κοινωνικό κόστος που αντιστοιχεί σε αυτούς είναι μικρό, έτσι κι αλλιώς πεθαίνουν γρήγορα.

Σύνδρομο κατωτερότητας

Οι Δημοκρατικοί ενδέχεται να κερδίσουν τις σημερινές εκλογές για την ανανέωση του Κογκρέσου. Αλλά η μάχη για τον διαχωρισμό της θρησκείας και της κουλτούρας από την πολιτική μόλις τώρα αρχίζει. Τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη.

Όλα άρχισαν το 1994, πέντε χρόνια μετά την πτώση του κομμουνισμού, όταν οι Ρεπουμπλικανοί ανέκτησαν τον έλεγχο του Κογκρέσου. Ξεκίνησε τότε η σταδιακή μετατροπή της τέχνης της πολιτικής σε μια σύγκρουση πολιτισμών, πρώτα στο εσωτερικό των Ηνωμένων Πολιτειών και στη συνέχεια σε πλανητικό επίπεδο. Στα δώδεκα χρόνια που ακολούθησαν - γράφει με τον γνωστό γλαφυρό της τρόπο η Μπάρμπαρα Σπινέλλι στη Στάμπα - άλλαξαν πολλά στην Αμερική. Άλλαξε κατ' αρχήν η ιδέα του πολέμου, που από ψυχρός έγινε θερμός, κι από περιορισμένης διάρκειας έγινε διαρκής. Άλλαξε ύστερα η σχέση ανάμεσα στην εκτελεστική και τη νομοθετική εξουσία, με την κυβέρνηση να συγκεντρώνει τεράστιες εξουσίες και να καταργεί το Κογκρέσο και τους κανόνες δικαίου. Άλλαξε ακόμη η έννοια της νομιμότητας, με τα βασανιστήρια να θεωρούνται πλέον θεμιτή μέθοδος ανάκρισης και το habeas corpus να πετιέται στα σκουπίδια.

Αυτό που ξεκίνησε ουσιαστικά το 1994 ήταν μια επανάσταση βασισμένη στον φόβο, στην περιφρόνηση των θεσμών και στην ανάγκη των «μικρών» να εκδικηθούν για τη μακρά πολιτιστική ηγεμονία της φιλελεύθερης Αριστεράς. Στόχος αυτής της επανάστασης, σύμφωνα με τον εμπνευστή της Νιουτ Γκίνγκριτς, ήταν όλα όσα αντιπροσώπευαν τις τελευταίες δεκαετίες οι Δημοκρατικοί: το '68, ο αντιπατριωτισμός στη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ και της καθαίρεσης του Νίξον, το ισχυρό Κράτος. Μια θολή και ολισθηρή λέξη, οι Αξίες, εισέβαλε στην πολιτική και την κουρέλιασε.

Αυτή είναι η δύναμη των Ρεπουμπλικανών και η αδυναμία των αντιπάλων τους. Οι Δημοκρατικοί στην Αμερική, όπως και πολλά αριστερά κόμματα στην Ευρώπη, συμπεριφέρονται λες και η κυριαρχία της συντηρητικής επανάστασης είναι δεδομένη και αιώνια. Είναι πεπεισμένοι ότι στην εποχή μας μόνο μια δεξιά πολιτική είναι δυνατή, και υπόσχονται απλώς να την ακολουθήσουν με πιο επιδέξιο και πιο αποτελεσματικό τρόπο. Αντίθετα με τους Ρεπουμπλικανούς, δεν έχουν ένα δικό τους πρόγραμμα να προτείνουν, που να επαναφέρει την αυτονομία της πολιτικής. Δεν έχουν καν ηγέτη. Οι αξίες και η θρησκεία έχουν κεντρική θέση και στα δικά τους προγράμματα, το βλέπουμε στην περίπτωση της Χίλαρι, ακόμη και του Ομπάμα, όπως και του Μπλαιρ και της Σεγκολέν Ρουαγιάλ. Οι Αμερικανοί Δημοκρατικοί και οι Ευρωπαίοι αριστεροί διακατέχονται από ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας απέναντι στη Δεξιά, παρ' όλο που η τελευταία έχει αποτύχει σε όλα τα επίπεδα. Απέτυχε στο Ιράκ, κι αυτό δεν αλλάζει με την καταδίκη του Σαντάμ. Απέτυχε στο μέτωπο της τρομοκρατίας. Απέτυχε να τιμήσει το συμβόλαιό της με τους πολίτες, νομιμοποιώντας αδιάντροπα τις ωμές παρεμβάσεις στην ιδιωτική τους ζωή. Αλλά ακόμη δεν έχει ηττηθεί.

Το τραμπολίνο της Ιστορίας

«Ο Μεσαίωνας ήταν φεμινιστικός. Μια γυναίκα, η Παρθένος Μαρία, θεωρούνταν για παράδειγμα το τέταρτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας. Κάτι σαν τους τρεις σωματοφύλακες που ήταν τέσσερις».

Ο Ζακ Λε Γκοφ έχει γράψει πολλά βιβλία, τα περισσότερα για τον Μεσαίωνα: «Ο Πολιτισμός της Μεσαιωνικής Δύσης», «Οι διανοούμενοι στον Μεσαίωνα» κ.λπ. Όσο περνούσαν τα χρόνια, όμως, τόσο συνειδητοποιούσε πως το θέμα αυτό πρέπει να το αναλύσει και στα παιδιά, κυρίως στα παιδιά, γιατί η Ιστορία που μαθαίνουν στο σχολείο είναι κατά βάση η σύγχρονη Ιστορία, που δεν είναι ακριβώς Ιστορία, αφού πολλές από τις πηγές που χρειάζεται ο ιστορικός για να κάνει τη δουλειά του δεν είναι διαθέσιμες. Τα παιδιά πρέπει να καταλάβουν από πού προέρχονται, πρέπει να μάθουν ότι η ανθρωπότητα προοδεύει εδώ και αιώνες, κι όταν λέμε πρόοδο δεν εννοούμε κατ' ανάγκην βελτίωση, αλλά αλλαγή. Στα 82 του χρόνια, ο Γάλλος ιστορικός αποφάσισε έτσι να αφιερώσει ένα βιβλίο του σ' αυτά. Στόχος του βιβλίου «Εξηγώντας τον Μεσαίωνα στα παιδιά», που μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Seuil, είναι να εξηγήσει μια περίοδο που έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση του σημερινού κόσμου. Μια περίοδο παρεξηγημένη, που χαρακτηρίστηκε από δημιουργικό πνεύμα σε όλα τα επίπεδα και προώθησε έναν ανθρωπισμό της ίδιας ποιότητας μ' εκείνον της Αναγέννησης.

Ο Γάλλος ιστορικός πιστεύει ότι ο ρόλος της Ιστορίας είναι να βοηθά τους άνδρες και τις γυναίκες να ζουν καλύτερα. Η Ιστορία δεν πρέπει να είναι βαρίδι, αλλά τραμπολίνο, λέει σε συνέντευξή του στην Κοριέρε ντέλα Σέρα. Κι επειδή υπάρχουν πολλά πράγματα που έγιναν στο παρελθόν και βαραίνουν στο παρόν, ο Χριστιανισμός μάς διδάσκει κάτι ιδιαίτερα χρήσιμο: τη συγγνώμη. Κακώς το γαλλικό κοινοβούλιο αποφάσισε να ποινικοποιήσει την άρνηση της γενοκτονίας των Αρμενίων. Όμως οι Τούρκοι πρέπει να αναγνωρίσουν ότι οι πρόγονοί τους διέπραξαν εκείνη τη γενοκτονία και να ζητήσουν συγγνώμη γι' αυτό. Με τη συγγνώμη δεν ακυρώνεις το παρελθόν: το αναγνωρίζεις.

Ιδιαίτερα μεγάλο, αφόρητο σχεδόν, είναι επίσης στον σημερινό κόσμο το βάρος των θρησκειών. Ο Λε Γκοφ θα ήθελε να καταλάβουν τα παιδιά ότι, για καλή τους τύχη, στην Ευρώπη έχει γίνει με σαφήνεια η διάκριση ανάμεσα σ' αυτό που αφορά τον Θεό και σ' αυτό που αφορά τον Καίσαρα. Ο ίδιος είναι αγνωστικιστής, σέβεται τους πιστούς και τις θρησκείες στον βαθμό που σέβονται κι εκείνες τους άλλους. Αυτό που έχει σημασία είναι οι θρησκείες να μην αποτελούν βάρος για όσους δεν θέλουν να τις ακολουθήσουν. Θα έρθει μια μέρα που ο Θεός θα μετατραπεί σε κάτι που δεν θα επιβάλλεται σε κανέναν και ο φανατισμός θα εξαφανιστεί από τον ισλαμικό κόσμο όπου είναι ιδιαίτερα ισχυρός, αλλά ο δρόμος είναι μακρύς και τα εμπόδια μεγάλα, ο ιστορικός φοβάται πως αυτή τη λαμπρή μέρα δεν θα προλάβει να τη δει.

Η καταστροφή των ωκεανών

Ας κάνουμε ένα απλό πείραμα. Ας ρίξουμε ένα κομμάτι κιμωλία σε ένα ποτήρι με ξίδι. Θα διαπιστώσουμε ότι η κιμωλία αρχίζει αμέσως να διαλύεται. Η κιμωλία αποτελείται από ανθρακικό ασβέστιο, τη συστατική ουσία των οστράκων και των κοραλλιογενών υφάλων. Και το ξίδι θα είναι σύντομα η εικόνα των ωκεανών μας αν συνεχίσουμε να εκπέμπουμε ανεξέλεγκτα στην ατμόσφαιρα τα λεγόμενα αέρια του θερμοκηπίου. Γιατί το διοξείδιο του άνθρακα δεν θερμαίνει απλώς την ατμόσφαιρα προκαλώντας άνοδο της στάθμης της θάλασσας και πλημμύρες. Απορροφάται και από τους ωκεανούς, αυξάνοντας την οξύτητά τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να διαταράσσεται η διατροφική αλυσίδα και να απειλούνται με αφανισμό τα ψάρια, οι φάλαινες και τελικά ο άνθρωπος.

«Οδηγούμαστε προς τη δραματικότερη αλλαγή της θαλάσσιας χημείας εδώ και τουλάχιστον 650.000 χρόνια» προειδοποιεί ο Ρίτσαρντ Φίλι, συντάκτης μιας μελέτης που εκπόνησαν τον περασμένο Ιούλιο τρία από τα μεγαλύτερα αμερικανικά ερευνητικά κέντρα (NSF, ΝΟΑΑ, USGS). Για να καταλάβουμε το μέγεθος του προβλήματος, πρέπει να γνωρίζουμε ότι η οξύτητα κάθε μέσου μετράται με το pH, έναν αριθμό από το 0 ώς το 14. Όταν το pH είναι μικρότερο του 7, το μέσο είναι όξινο, κι όταν είναι μεγαλύτερο, το μέσο είναι αλκαλικό. Πριν από τη βιομηχανική εποχή, το pH των ωκεανών ήταν ίσο με 8,16. Σήμερα είναι 8,05. Οι ωκεανοί είναι ασφαλώς πάντα αλκαλικοί. Όποιος νομίζει όμως ότι η μείωση των 11 εκατοστιαίων μονάδων είναι μικρή, γράφει ο Φρεντερίκ Λεβινό στο περιοδικό Le Point, πλανάται: η κλίμακα των pH είναι λογαριθμική. Τα ιόντα υδρογόνου που προκαλούν την οξύτητα έχουν στην πραγματικότητα αυξηθεί κατά 30%. Κι επειδή τα θαλάσσια οικοσυστήματα είναι εξαιρετικά εύθραυστα, μια τέτοια αύξηση μπορεί να προκαλέσει ένα φαινόμενο ντόμινο με δραματικές συνέπειες.

Σύμφωνα με τον Τζέημς Ορ, από το θαλάσσιο εργαστήριο του Μονακό, το pH των ωκεανών θα μειωθεί κατά 30 ακόμη εκατοστιαίες μονάδες μέχρι το 2100. Θεωρητικά, οι ωκεανοί θα παραμείνουν αλκαλικοί. Όπως δείχνουν όμως οι προσομοιώσεις σε δεξαμενές, οι επιπτώσεις στα μαλάκια, τους αχινούς, τα καλαμάρια, τα θαλάσσια σαλιγκάρια, θα είναι τεράστιες. «Σημαντικές αλλαγές γνώρισε η Γη και στο παρελθόν, ποτέ όμως με αυτή την ταχύτητα, που δεν δίνει στους οργανισμούς τον χρόνο να προσαρμοστούν με τη βοήθεια της φυσικής επιλογής» επισημαίνει ο Ορ. Οι προσομοιώσεις δεν φτάνουν, χρειάζεται μια ευρύτερη κινητοποίηση. Όπως γράφει ο Νίκολας Κριστόφ στη Χέραλντ Τρίμπιουν, αν το θέμα της χρονιάς είναι το Ιράκ και το θέμα της δεκαετίας είναι η εξάπλωση των πυρηνικών όπλων, η καταστροφή των ωκεανών είναι ίσως το θέμα του αιώνα.

Προπαντός μην το μάθει κανείς

Ο Κ. είναι άρρωστος, και ανησυχεί για τα παιδιά του. Δεν έκανε τίποτα κακό, την αρρώστια τού την έστειλε ο Θεός, είναι σίγουρος γι'αυτό. Ο Κ. είναι 41 ετών, είναι άρρωστος, και δεν πρέπει να το μάθει κανείς.

Όλα ξεκίνησαν πριν από ένα χρόνο, όταν λιποθύμησε ενώ δούλευε σε ένα εργοτάξιο. Τον μετέφεραν αμέσως σε ένα νοσοκομείο της Χεβρώνας και τον έβαλαν στην απομόνωση. Έμεινε εκεί δώδεκα μέρες, ημιαναίσθητος, κανείς δεν τολμούσε να τον πλησιάσει. «Εγώ δεν ήξερα τι ήταν το AIDS κι εκείνοι δεν ήξεραν πώς να το αντιμετωπίσουν». Από τη Χεβρώνα τον έστειλαν στην Ιερουσαλήμ, κι από 'κεί στο σπίτι του, στη Δυτική Όχθη. Αν και είχε μείνει πια σαράντα κιλά, δίπλα στην οικογένειά του άρχισε να αισθάνεται καλύτερα. Αργότερα η γυναίκα του θα μάθαινε ότι είναι κι εκείνη φορέας, αλλά τα επτά παιδιά τους δείχνουν προς το παρόν να την έχουν γλιτώσει.

Σύμφωνα με τους γιατρούς, ο Κ. προσβλήθηκε από τον ιό HIV το 1993, όταν έκανε δέκα μεταγγίσεις μολυσμένου αίματος στο νοσοκομείο Αλία της Χεβρώνας και σε ένα άλλο νοσοκομείο της ανατολικής Ιερουσαλήμ. «Εκείνη την εποχή, το πλάσμα εισαγόταν από τις χώρες του Κόλπου και οι έλεγχοι ήταν ανύπαρκτοι», λέει στην Κοριέρε ο Σουλεϊμάν Εϊντ, που διευθύνει το κέντρο Αμμάν στη Γάζα. Πολλοί Παλαιστίνιοι μολύνθηκαν με αυτόν τον τρόπο - ή τουλάχιστον έτσι λένε. «Το κοινωνικό στίγμα είναι ισχυρό», συνεχίζει ο Εϊντ, «το AIDS θεωρείται μια τιμωρία του Θεού, όλοι πιστεύουν ότι για να έχεις αρρωστήσει, είτε παίρνεις ναρκωτικά είτε είσαι ομοφυλόφιλος ή κοιμάσαι με πόρνες».

Το ταμπού της αρρώστιας επιβαρύνεται και από διάφορες θεωρίες συνωμοσίας, που είναι τόσο προσφιλείς στην περιοχή. Οι ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες φοβούνται ότι τα θύματα του AIDS θα χρησιμοποιηθούν από τους εξτρεμιστές σε επιθέσεις αυτοκτονίας και περιορίζουν ακόμη περισσότερο τις καθημερινές τους κινήσεις: από τον περασμένο Μάρτιο, ο Κ. δεν έχει καταφέρει να πάρει άδεια για να πάει στην Ιερουσαλήμ. Οι Παλαιστίνιοι, από την πλευρά τους, κατηγορούν τους αρρώστους ότι είναι συνεργάτες της ισραηλινής ασφαλείας, επειδή στο παρελθόν η Σιν Μπετ είχε αναζητήσει πληροφοριοδότες μεταξύ των ομοφυλοφίλων και των τοξικομανών. Ο Κ. έχει έτσι κάθε λόγο να κρύβεται. Πόσοι να βρίσκονται άραγε στη θέση του; Εκατό; Διακόσιοι; Μερικές χιλιάδες; «Ο προηγούμενος υπουργός Υγείας, ο Ριάντ Ζανούν, με διαβεβαίωνε ότι κανείς Παλαιστίνιος δεν πάσχει από AIDS, λες και πρόκειται για αγγέλους», λέει ο Ομάρ Χαντί, ένας Ισραηλινός Άραβας που έχει ιδρύσει την Ένωση για την Καταπολέμηση του AIDS.

Στο σπίτι του, ο Κ. έχει τοποθετήσει σάκους στα παράθυρα που κόβουν το κρύο, αλλά δεν μπορούν να κόψουν και τις φήμες. Ο Κ. είναι άρρωστος, και δεν πρέπει να το μάθει κανείς.

Σύστημα Ιταλία

Ένας εικοσάχρονος λαθρέμπορος κατεβαίνει από τα βουνά της Ελβετίας για να δει τη θάλασσα, που ώς τότε την είχε μόνο ακουστά. Μέσα στο επόμενο 24ωρο ανακαλύπτει ότι το θαλασσινό νερό είναι αλμυρό κι ότι υπάρχει μια μουσική που λέγεται ροκ εν ρολ. Αυτές οι δύο ανακαλύψεις αλλάζουν τη ζωή του.

Αυτό είναι το θέμα του τελευταίου βιβλίου του Μάσσιμο Καρλόττο, ενός ανθρώπου που έχει μια ιστορία ανάλογη με εκείνη του Αντριάνο Σόφρι. Μέλος κι αυτός της οργάνωσης Lotta Continua τις δεκαετίες '70-'80, φυλακίστηκε επίσης για τον φόνο μιας γυναίκας τον οποίο δεν παραδέχθηκε ποτέ. Υπήρξε όμως πιο τυχερός από τον πρώην σύντροφό του: το 1993 του απονεμήθηκε χάρη. Σήμερα είναι διευθυντής συλλογών στον εκδοτικό οίκο Ε/Ο, συνεργάζεται με πολλά έντυπα και έχει γράψει 11 βιβλία. Για το τελευταίο του μυθιστόρημα είχε μια ιδέα: αντί να το παρουσιάσει σε ένα βιβλιοπωλείο, το αφηγείται στα θέατρα της Ιταλίας παρέα με τρεις μουσικούς.

Ο Καρλόττο έχει έτσι αυτόν τον καιρό την ευκαιρία να γυρίσει την Ιταλία της μετα-μπερλουσκονικής εποχής και να διαπιστώσει με τα μάτια του τις καταστροφές που προκάλεσε στη χώρα αυτή η αρπακτική Δεξιά. Ταξιδεύοντας από πόλη σε πόλη και διαβάζοντας τον τοπικό Τύπο ­ γράφει στη Λιμπερασιόν - ανακαλύπτεις το λεγόμενο «σύστημα Ιταλία». Πρόκειται για ένα δίκτυο εκτεταμένων παρανομιών που συνδέεται άμεσα με τις τοπικές διοικήσεις και με την κεντρική κυβέρνηση. Η διαφθορά βρίσκεται σε πλήρη άνθηση, η φοροδιαφυγή είναι συστηματική, η μαύρη εργασία κινεί ολόκληρες βιομηχανικές δραστηριότητες και η παράνομη ανακύκλωση βιομηχανικών αποβλήτων από τις Μαφίες μολύνει τεράστιες περιοχές της χώρας. Όλα αυτά γίνονται ανοιχτά, στο φως της ημέρας. Όταν όμως κάποιος τολμήσει να καταγγείλει την οικονομική εξουσία της Καμόρα, όπως έκανε στο βιβλίο του ο Ρομπέρτο Σαβιάνο, γίνεται αμέσως στόχος και αναγκάζεται να κυκλοφορεί με αστυνομική προστασία. Διόλου περίεργο που η Νάπολι βρίσκεται τις τελευταίες ημέρες σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης.

Περίεργη χώρα η Ιταλία. Οι άνθρωποι έχουν πάντα όρεξη να μιλήσουν, αλλά δεν κάνουν πλέον τίποτα άλλο από το να παραπονιούνται. Η πολιτική δεν φαίνεται πλέον να τους ενδιαφέρει και σίγουρα δεν τους παθιάζει όπως παλιά. Φταίει, βέβαια, και η κατάντια της τηλεόρασης, όπου το ένα ριάλιτι διαδέχεται το άλλο - με τη συμμετοχή συχνά και πολιτικών, που προσπαθούν με τον τρόπο αυτό να γίνουν διάσημοι. Η Ιταλία είναι η μοναδική χώρα της Ευρώπης, και ίσως του κόσμου, όπου μια πρώην πρόεδρος της Βουλής (η Ιρένε Πιβέτι, από τη Λέγκα του Βορρά) έχει δική της εκπομπή ψυχαγωγικού περιεχομένου. Αν θέλεις να παρακολουθήσεις κάτι σοβαρό, πρέπει να ψάξεις πολύ (είναι αλήθεια ότι αυτό κάτι μας θυμίζει). Όσο για τα ντιμπέιτ, αποτελούν απλώς τον καθρέφτη μιας χώρας χωρισμένης στα δύο. Να μην το ξεχνάμε: στις τελευταίες εκλογές οι μισοί Ιταλοί ψήφισαν και πάλι Μπερλουσκόνι.

Στο χείλος του ηφαιστείου

Η ιστορία χαρακτηρίζεται από την τραγική αναγκαιότητα να πολεμά τη βαρβαρότητα με βάρβαρα μέσα. Ποιος είναι όμως τελικά ο βάρβαρος; Ο Τίτο ή ο Στάλιν; Ο Νέλσων ή ο Βοναπάρτης;

Η εποχή μας μου θυμίζει το τέλος του αρχαίου κόσμου, με τη διαφορά ότι τότε υπήρχε ο χριστιανισμός, που μπόρεσε να ενώσει και πάλι τους ανθρώπους. Κάποια στιγμή πιστέψαμε ότι τον ρόλο αυτό θα μπορούσε να τον παίξει ο σοσιαλισμός με την κλασική έννοια, αλλά διαψευστήκαμε, και το πρόβλημα σήμερα είναι παγκόσμιο. Κοιτάξτε τι γίνεται με τους μετανάστες που προσπαθούν να φτάσουν στην Ευρώπη. Πριν από δέκα χρόνια βρίσκονταν σε χειρότερη κατάσταση, αλλά δεν έφταναν στην Ευρώπη γιατί δεν ήξεραν ότι μπορούσαν να το κάνουν. Δεν περνούσε ποτέ από τη φαντασία τους κάτι τέτοιο. Το πρόβλημα θα αποκτήσει εφιαλτικές διαστάσεις όταν ο αριθμός των ανθρώπων αυτών γίνει τόσο μεγάλος, που δεν θα μπορούμε πια να τον διαχειριστούμε. Φοβάμαι ότι βρισκόμαστε στο χείλος του ηφαιστείου, ότι κάποια στιγμή όλα θα τιναχτούν στον αέρα.

Έχει ξεπεραστεί άραγε η έννοια της πατρίδας; Η απάντηση είναι θετική, μόνο αν θεωρούμε την πατρίδα μια θεότητα αντίθετη προς τις άλλες. Αν όμως με τη λέξη «πατρίδα» εννοούμε την αναγνώριση μιας συγκεκριμένης ταυτότητας, εγώ αισθάνομαι Ιταλός. Αυτό που χρειάζεται σήμερα, όπως έχει πει ο Πρέντραγκ Ματβέγεβιτς, είναι μια κοσμική στάση απέναντι στο έθνος. Με άλλα λόγια, να βιώνουμε τις αξίες μας με παθιασμένο αλλά σχετικό τρόπο. Να αγαπάμε το σπίτι μας χωρίς να το μετατρέπουμε σε είδωλο. Και να δεχόμαστε όλες τις κουλτούρες, καθορίζοντας όμως ορισμένες αρχές που θα είναι αδιαπραγμάτευτες. Πριν από δύο ή τρία χρόνια, στο Μιλάνο, κάποιοι μουσουλμάνοι γονείς είχαν ζητήσει τα παιδιά τους να φοιτήσουν σε μια τάξη αποκλειστικά για μουσουλμάνους και οι σχολικές αρχές το δέχθηκαν. Είχα γράψει τότε ένα πολύ σκληρό άρθρο. Αν, όταν τα παιδιά μου ήταν μικρά, είχα ζητήσει να φοιτήσουν σε μια τάξη αποκλειστικά για καθολικούς, ο διευθυντής του σχολείου θα με είχε πετάξει έξω.

Σας παραξενεύει ότι σέβομαι, εποχή που είναι, την ιδέα του Θεού. Μα ο Θεός δεν έχει καμιά σχέση με τους φονταμενταλισμούς, είτε μιλάμε για το ισλάμ είτε για οτιδήποτε άλλο. Το πρόβλημα δεν είναι τόσο αν υπάρχει ή όχι η πίστη στον Θεό, αλλά αν η ιδέα του Θεού είναι ισχυρή και δίνει νόημα στη ζωή, ή παράλογη. Εγώ αισθάνομαι με δύναμη την ιδέα του Θεού. Και αυτό που με εκφράζει περισσότερο τον τελευταίο καιρό είναι ο ιουδαϊσμός, ιδιαίτερα ο εβραϊκός χασιδισμός, που χαρακτηρίζεται από εμπιστοσύνη και ασέβεια.

(Από συνέντευξη που έδωσε ο Ιταλός συγγραφέας Κλάουντιο Μάγκρις στην Ελ Παΐς, με αφορμή την έκδοση στα ισπανικά του τελευταίου του βιβλίου που τιτλοφορείται «Στα τυφλά»)